Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Page 108

slítandi túramennsku. Unga fólkið, Hrafn og
vinir hans, eru heldur ekki hugsjónalaus á
menntaskólaárunum. Þau skilgreina sig flest
sem marxista en hugmyndir þeirra eru óreiðu-
kennt fálm og eftir að þau komast á fullorðinsár
gleymast þær og tilvera þeirra verður í algeru
ósamræmi við þá andborgaralegu lífssýn sem
þau héldu áður að þau hefðu. Öll hafa þau það
svo sem ágætt en enginn er virkilega ánægður
með hlutskipti sitt. Þau ætluðu að skapa sér líf
en nenntu ekki að vinna að því. Það virðist því
vera tvíbent afstaða í verkinu gagnvart lífinu og
þeim hugmyndum eða hugsjónum sem það
grundvallast á. Um leið og hugsjónirnar eru
gerðar ábyrgar fyrir hamförunum er upplýs-
ingakynslóðin gagnrýnd fyrir hugsjónaleysi sitt
en sú gagnrýni helgast af þeirri ástæðu að þessi
kynslóð gerir sömu mistökin og kynslóðin á
undan, ekki af því að hún viti ekki betur, heldur
vegna þess að hún er of löt eða of siðblind til að
bæta þar um betur. Það er því í raun og veru
sama ástæðan fyrir því að hugsjónamóður
stríðskynslóðarinnar er gagnrýndur í sömu and-
ránni og hugsjónaleysi upplýsingakynslóðar-
innar; í báðum tilvikum er blekkingin veru-
leikanum yfirsterkari, það er trúað á leikritið en
ekki raunveruleikann.
Því lífið, þetta ókomna líf, er ætíð tilbúinn
veruleiki. Það er gert úr orðum sem lýsa því,
nefna það og segja frá því en geta seint eða
aldrei orðið það í raun og veru. Þessi orð mynda
ekki aðeins lífið heldur allan hinn íslenska veru-
leika, jafnvel sjálft landið sem „er bara gijót og
melar“ er gert úr orðum. Stytta frelsisleiðtog-
ans, Jóns Sigurðssonar, er því ekki stytta bar-
dagamanns heldur ræðumanns. Hún táknar
upphaf landsins, upphafið sem var fólgið í orð-
unum: „Vér mótmælum allir!“ „Þetta byijaði
allt með þessum orðum, þá varð ísland aftur til“
(44).
Á sama hátt eru það Island og sú íslenska þjóð
sem Sigurður vill teljast til mynduð af hugtök-
um sem valdhafar nýbakaðs lýðveldis sveipa
um sig. Hugtökum eins og „fyrirmyndarríki“,
„framtakssemi“ og „sjálfstæði“. I ræðu Ólafs
Thors þann 17. júní 1946 finnur hann inntak
þess sem hann vill verða. Hann vill verða
þátttakandi í sköpun þessa sjálfstæða, framtaks-
sama fyrirmyndarríkis, hann vill verða athafna-
skáld. Vandamálið er aðeins að þessi valdastétt
sem seinna þennan dag heldur á sér sýningu í
skrúðgöngu menntaskólans, veit ekki einu sinni
sjálf hvað hún er að segja, hún er ekki að hugsa,
hún er að skálda. Orðaveruleiki íslendinga er
nefnilega meira en aðeins sú kennisetning í
mannlegum fræðum nútímans að allur veruleiki
sé gerður af tungumáli. Orðin sem þessi veru-
leiki er gerður úr er skáldaður veruleiki því það
eru til önnur orð, ígrunduð orð, raunhæf orð en
hinn íslenski veruleiki er ekki myndaður úr
þeim heldur hinum sem tjá draumsýn og ósk. í
verkinu er sífellt verið að benda á hve hættuleg
þessi orð geta orðið, hve hættulegt það sé að
mynda veruleikann úr vitlausum orðum. Því ef
samfélagið trúir á þau geta þau gert veruleikann
að blindgötu en ekki sælustað, tekið völdin og
skapað hættulega blekkingu.
Reyndar er það aðeins þunnur þráður sem
heldur mönnum frá því að nýta sér þessa blekk-
ingarþrá, setja upp leikrit og leika lffið í stað
þess að lifa því, nokkuð sem sífellt er verið að
benda á í verkinu að sé séríslenskur siður. Séu
menn á annað borð haldnir siðferðilegum
krankleika geta þeir nýtt sér blekkinguna út í
ystu æsar og Kjartan er nógu sjálfhverfur til að
gera hana að lagskonu sinni. Kjartan elskar ekki
Helgu nema því aðeins að hann segi það, að
ástin sé búin til með orðum og á sama hátt býr
hann til velgengni. Hann talar við bankastjóra
og fjölmiðla og vefur þeim um fingur sér því
allir vilja þeir trúa sögu hans, þeim orðum sem
lýsa framtakssemi og atorku. Á þann hátt leikur
Kjartan leik sem við könnumst allt of vel við.
Herjar milljónir út úr bönkum án þess að eiga
fyrir þeim nokkra innistæðu og svíkur að lokum
hús og eignir vinar síns út úr honum. Það sem
Sigurður faðir hans ætlaði að verða með iðju-
semi verður hann fyrir tilstyrk blekkingarinnar.
Forsendur drauma þeirra feðga eru þær sömu en
á meðan faðirinn tekur drauminn alvarlega og
106
TMM 1992:3