Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 36

upplýsingar um fornleifar á Íslandi.
Báðir þessir gagnagrunnar byggja á
sömu grunnhugmynd og halda utan um
sömu upplýsingar þó að viðmót þeirra
sé ólíkt. Þeir byggja á spjaldskrárkerfi
og grundvallast á textaskjölum.
Myndrænn grunnur er í Sarpi en
ljósmyndir úr fornleifaskráningu virðast
ekki vera settar inn í hann. Ekki er gert
ráð fyrir myndrænum gögnum í Ísleifu.
Í þessum gagnagrunnum eru
upplýsingar geymdar og hægt er að fá
tölfræðilegar upplýsingar um skráðar
minjar og leita í þeim eftir tilteknum
leiðum en lítið er hægt að vinna með
upplýsingarnar í gagnagrunnunum
sjálfum.
Gagnagrunnarnir sem hér hafa verið
nefndir eru hannaðir á mismunandi hátt
og af þeim sökum eru ekki nákvæmlega
sömu upplýsingar í þeim eða þær settar
upp á sama hátt. Þetta misræmi stafar
einnig af því að ekki hefur verið til
samræmd skráningaraðferð sem allir
skráningaraðilar hafa getað sameinast
um þó að aðferðir flestra skráningar-
aðila séu svipaðar og byggi á sömu
grunnhugmyndum.
Með því að hafa samræmdar
skráningaraðferðir og sameiginlegan
gagnagrunn fyrir allar skráðar fornleifar
myndi aðgengi almennings og
fræðimanna að upplýsingum um
fornleifar batna til muna og það myndi
auðvelda alla vinnu með upplýsingarnar
og auka möguleika á rannsóknum. Í
stað þess að fara á a.m.k. þrjá staði til
að safna upplýsingum um minjar af
tiltekinni gerð eða á tilteknu svæði,
væru allar upplýsingarnar á sama stað
og hægt væri að treysta því að allar
minjar af tiltekinni tegund eða með
tiltekið hlutverk kæmu fram við leit.3

Landupplýsingakerfi – það sem koma
skal í fornleifaskráningu?
Árið 2007 lagði Fornleifavernd ríkisins
fram drög að nýjum skráningarstöðlum
og leiðbeiningum við fornleifa-
skráningu sem hún vann að beiðni
Menntamálaráðuneytisins um mörkun
stefnu á sviði fornleifaverndar á Íslandi
(Fornleifavernd ríkisins, 2007). Meðal
þeirra breytinga sem þar eru boðaðar er
að Fornleifavernd ríkisins muni styðjast
við landupplýsingakerfi (LUK, e. GIS =
Geographical Information System) til
varðveislu skráningargagna.
Landupplýsingakerfi hafa þann
augljósa kost fram yfir gagnagrunna á
borð við Sarp og Ísleifu að í þeim er
hægt að geyma allar upplýsingar sem
safnað er við skráningu á einum stað;
allar ljósmyndir, teikningar, mælingar
og texta. Þessar upplýsingar er hægt að
kalla fram á einfaldan hátt og gerir það
alla eftirvinnslu og rannsóknir
auðveldari. Að auki er hægt að sjá alla
þá staðsetningarpunkta sem teknir eru á
vettvangi myndrænt á korti eða
loftmynd í kerfinu sjálfu. Þessi
eiginleiki er nauðsynlegur til þess að
geta á auðveldan hátt fengið yfirsýn yfir
minjar á tilteknu svæði og samband
þeirra við umhverfi og aðrar minjar.
Landupplýsingakerfi geta einnig
leyst ýmsan vanda sem fornleifa-
skráning á við að etja hér á landi eins
og víða annars staðar. Sem dæmi má __________
36
Fornar leiðir á Íslandi
3 Á síðustu
áratugum hefur
gagnrýni á stöðlun
og samræmingu
rannsóknaraðferða í
fornleifafræði aukist
með
síðvirknihyggjunni.
Kristján Mímisson
(2004) hefur tekið
undir þessa
gagnrýni og telur að
á Íslandi sé of mikil
áhersla sé lögð á
umræðu um
staðlaða
aðferðafræði og
skráningarkerfi en
minna fari fyrir
umræðu um túlkun
og kennilegri
nálgun. Þó að þessi
gagnrýni eigi rétt á
sér verður að vera
einhver lágmarks
samræming og
stöðlun
rannsóknaraðferða í
fornleifafræði, bæði
við uppgröft og
skráningu. Deila má
hins vegar um það
hversu langt eigi að
ganga og hversu
mikil áhersla er
lögð á stöðlun og
samræmingu.
nefna staði sem hafa ýmist verið skráðir
sem minjastaðir eða fjöldi stakra
fornleifa en það geta verið sel,
þingstaðir, býli, verslunarstaðir o.fl. Á
þessum stöðum eru margar tengdar
fornleifar og hver þeirra kann að hafa
sérstakt hlutverk sem þarf að gera grein
fyrir en saman mynda þær eina heild. Ef
stakar fornleifar eru skráðar sérstaklega
er hætt við því að þær verði slitnar úr
samhengi við umhverfið og tengdar
fornleifar. Ef minjastaður er skráður í
heild sinni er vandinn sá að erfitt getur
verið að lýsa mörgum ólíkum
fornleifum sem einni heild og
sömuleiðis getur verið erfitt að leggja
mat á varðveislugildi minjastaðarins án
þess að meta hverja fornleif fyrir sig
(Fornleifavernd ríkisins, 2007). Í
drögum að skráningarstöðlum og
leiðbeiningum Fornleifaverndarinnar
(2007) er lagt til að skrá heild eða
mengi fornleifa til þess að leysa
ofangreint vandamál. Allar minjar sem
tengjast innan tiltekins minjastaðar eru
settar saman í mengi.
Það færist mjög í vöxt í öðrum
löndum að nota landupplýsingakerfi við
fornleifauppgrefti og aðrar fornleifa-
rannsóknir til þess að halda utan um
upplýsingar og vinna með þær. Ekki
hefur það tíðkast hér á landi en þó hefur
Hólarannsóknin notast við slíkt kerfi
sem sænska minjavarslan hannaði og
nefnist Intrasis (IntraSite Information
System) (Sólborg Una Pálsdóttir, 2005).
Fornleifastofnun Íslands hefur einnig í
nokkrum mæli unnið rannsóknir sem
byggja á landupplýsingakerfi (Aldred,
o.fl., 2005). Þá má nefna að Byggðasafn
Skagafjarðar hefur, í samstarfi við
Fornleifavernd ríkisins, verið að þróa
aðferðafræði við fornleifaskráningu sem
er meira landfræðilegs eðlis en tíðkast
hefur.
Núverandi aðferðir við skráningu leiða
Leiðir eru flóknar minjar og ýmsar
ástæður eru fyrir því að þær hafa ekki
verið skráðar með fullnægjandi hætti.
Nánar verður fjallað um þær ástæður í
kafla hér á eftir. Hingað til hefur ekki
verið nein samræmd aðferð til að skrá
leiðir sem ná yfir fleiri en eina jörð,
heldur hefur frjáls aðferð verið leyfð en
mælst til þess að skrásetjarar geri grein
fyrir aðferðinni sem þeir hafa beitt
(Fornleifastofnun Íslands, án árs).
Leið er minjastaður á sama hátt og
sel og þingstaður að því leyti að henni
tilheyra ýmsar staðbundnar minjar sem
geta haft ólík hlutverk og verið ólíkar
að gerð. Leið er hins vegar ólík flestum
öðrum minjastöðum að því leyti að hún
er línuleg og teygir sig oft um mjög
langa vegu, yfir margar jarðir, auk þess
sem hún er oft illgreinanleg eða
ósýnileg á löngum köflum. Um leiðir
ættu þó að gilda sömu reglur og um
aðra minjastaði. Til þess að skrá leiðir í
núverandi kerfi mætti þá annað hvort
skrá leið sem minjastað eða skrá stakar
fornleifar sem tilheyra henni. Svo
virðist sem í flestum tilfellum séu leiðir
ekki skráðar sem minjastaðir, heldur
séu staðbundnar samgönguminjar sem
eru hluti af tilteknum leiðum skráðar __________
37
Kristborg Þórsdóttir