Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 98

hennar er að mati Sørensen (2000)
mikilvægt að líta ekki á málið frá því
sjónarmiði að karlar hafi lagt út með
það að markmiði á ná stjórn á fortíðinni
og útiloka konur bæði úr henni og frá
faginu. Slík nálgun hafi ekkert upp á sig
og líta þurfi á hlutina út frá því
félagslega og pólitíska umhverfi sem
bjó til þessar staðalímyndir um kynin.
Með því að setja það þannig fram að
mismunun og bæling kvenna hafi farið
fram á ómeðvitaðan hátt, skýri stöðuna
betur að mati Sørensen. Það útskýri af
hverju jafn lítil umræða hafi átt sé stað
og raun ber vitni um stöðu kvenna
innan fræðigreinarinnar og hlutdeild
þeirra í sögunni, og þátttöku kvenna og
ábyrgð á þessari stöðu (2000, bls. 25).

Kynjafornleifafræði á Íslandi
Að fjalla um íslenska kynja-
fornleifafræði er fljótunnið verk þar
sem hún er mjög stutt á veg komin.
Gagnlegra væri að kanna af hverju svo
er ástatt og greina hvað veldur því að
kynjafornleifafræði hefur ekki náð
sömu fótfestu hérlendis og í nágranna-
löndum okkar. Í raun er vandamálið
stærra en svo að það lúti bara að
kynjafornleifafræði. Kristján Mímisson
fjallar í grein sinni „Landslag
möguleikanna“, um stöðu kennilegrar
fornleifafræði á Íslandi. Hann segir að
orðræðan á Íslandi hafi einkennst af
„kóðun fornminja og kerfisbundna,
staðlaða aðferðafræði“, en kennilegi
hlutinn skilinn útundan (Kristján
Mímisson 2004, bls. 32-33). Gavin
Lucas veltir þessu einnig fyrir sér í
greininni „Íslensk fornleifafræði í
norður-evrópsku samhengi.“ Hann segir
að kennileg fornleifafræði og í raun
fornleifafræði almennt, hafi þróast mjög
takmarkað frá 7. áratug síðustu aldar á
Íslandi, en fram að þeim tíma hafði hún
þróast samhliða fornleifafræði í
nágrannalöndum sínum. Byltingin sem
nýja fornleifafræðin, ferlihyggja og
síðar síðferlihyggja ollu með
kenningum sínum átti sér í raun ekki
stað á Íslandi. Skýringar á hvað veldur
þessari stöðnun telur Lucas sé aðallega
að finna í tveimur þáttum: annars vegar
í skortinum á forsögu á Íslandi þar sem
fornleifar á Íslandi séu að mestu leyti
sögulegar og hins vegar í umfangi
rannsókna, en fæð íslenskra fornleifa-
fræðinga takmarkaði bæði stærð
rannsókna og fjölda þeirra (Lucas 2004,
bls. 15).
Varðandi fyrri orsakavaldinn,
skortinum á forsögu, segir Lucas (2004)
að kennileg fornleifafræði hafi að mestu
mótast í gegnum rannsóknir á for-
sögulegum minjum. Þar af leiðandi,
vegna þess að strangt til tekið hafi
samkvæmt hans skilgreiningu einungis
verið stunduð miðaldafornleifafræði á
Íslandi, hafi öll sú kennilega þróun og
umræða farið fram hjá íslenskri
fornleifafræði.7 Til samanburðar nefnir
Lucas að miðaldafornleifafræði í
Bretlandi og á Norðurlöndunum hafi að
sama skapi byrjað kennilega þróun sína
mun seinna en forsöguleg
fornleifafræði. Það sé ekki fyrr en á 9.
áratugnum sem hennar fer að gæta í
__________
98
Undir mold og steinum...
7 Hvort sem tekið er
undir skilgreiningu
Lucas á því að á
Íslandi sé
fornleifafræði
einungis miðalda-
fornleifafræði eða
ekki, þá verður því
ekki neitað að hún er
það að mestu leyti.
miðaldafornleifafræði í nágranna-
löndum okkar (Lucas 2004, bls. 15-16).
Því telur Lucas að eðli fornleifa-
fræðinnar á Íslandi sé önnur af tveimur
aðalástæðum fyrir því að kennileg
fornleifafræði hafi ekki náð að þróast á
Íslandi. Íslensk fornleifafræði sé mest
megnis söguleg og hefur því þann
möguleika að leita til ritaðra heimilda
til að styðjast við (Lucas 2004, bls. 18-
19).
Þetta fyrirbæri kallar Bjarni F.
Einarsson (1994) „sagnahyggju“ og
fjallar um í grein sinni „Íslenskar
fornleifar: Fórnarlömb sagnahyggju.“
Þar segir hann að það viðhorf að líta á
ritaðar heimildir sem mikilvægari
heimild um sögu landsins en fornleifar
hafi verið ríkjandi hérlendis. Litið hafi
verið á fornleifafræði sem eins konar
hjálparhellu eða viðbót við sagnfræði á
Íslandi og við þess konar aðstæður geti
fornleifafræðin ekki vaxið sem fræði-
grein (Bjarni F. Einarsson 1994, bls.
379).
Adolf Friðriksson hefur einnig
fjallað um tengingu íslenskrar
fornleifafræði við sagnfræði og kýs
hann að nefna samband þeirra
„tjóðurkenninguna“ og fjallaði um hana
í grein sinni „Sannfræði íslenskra
fornleifa“. Þar segir hann:
„Gagnrýnendur rannsóknarhefðarinnar
dreymir um að spranga um naktir og
frjálsir í aldingarði hinnar eiginlegu
fornleifafræði, þar sem forboðnar sögur
er ekki að finna“ (Adolf Friðriksson
1994, bls. 371). Hann nefnir kenningu
sína „tjóðurkenninguna“ vegna þess að
hann álítur að eins og Ingjaldsfíflið var
tjóðrað við raufarsteininn sé íslensk
fornleifafræði tjóðrað við hinn sögulega
bakgrunn (Adolf Friðriksson 1994, bls.
372). Í stað þess að rannsaka hlutverk
minjanna og setja þær í samhengi við
hverja aðra leggur Adolf til að „ klifið
 sé enn hærra“ og fornleifafundir séu
settir í beint samhengi við sögulegan
bakgrunn (Adolf Friðriksson 1994, bls.
372-373). Hann telur að þó fornleifa-
fræðingar neiti að nota ritaðar heimildir
séu þeir að nota hugmyndaarf
ritheimildanna óafvitandi og jafnvel á
ógagnrýninn hátt (Adolf Friðriksson
1994, bls. 371).
Þessi mikla tenging fornleifafræði
við ritaðar heimildir hefur
óhjákvæmilega leitt til tengsla við
sagnfræði. Skeið afturhaldssemi,
stöðnunar og jafnvel hnignunar hófst
innan sagnfræði á Íslandi í kringum
1960, að mati Hilmu Gunnarsdóttur
sagnfræðings (2006 bls. 64-65, 89.
Stöðnun fornleifafræði gæti því átt
rætur sínar að rekja til þessara tengsla
við sagnfræði. Svo virðist þó ekki vera
þar sem í byrjun 9. áratugarins varð
innan íslenskrar sagnfræði vakning sem
kölluð hefur verið „sögu-
endurskoðunin“ og snérist um breyttar
áherslur í sagnfræðilegum rannsóknum
og innan ramma nýju félagssögunnar8
(Hilma Gunnarsdóttir 2006, bls. 88-89).
Ein af nýjungunum sem hún leiddi af
sér voru rannsóknir í kvennasögu.
Þessar breytingar sem orðið hafa innan
sagnfræðinnar síðastliðin 15-20 ár, hafa
þó verið með öðrum hætti en í
__________
99
Sandra Sif Einarsdóttir
8 Heitið „nýja
félagssagan“ er
notað til
aðgreiningar frá
þeirri félagssögu
sem stunduð var á
fyrri hluta 20. aldar.
Innan nýju
félagssögunnar voru
nýjar áherslur innan
sagnfræðinnar sem
voru undir áhrifum
Annálunga og reynt
var „að greina
samfélög og varpa
ljósi á breytingar.“
Nýja félagssagan
vildi nálgast málin
neðan frá og þannig
varpa ljósi á hópa
sem höfðu áður lítið
sem ekkert verið
fjallað um innan
sagnfræðinnar
(Hilma
Gunnarsdóttir 2006,
bls. 35, 107).