Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 101

nágrannalöndunum, segir Sigríður
Matthíasdóttir. Hún telur ástæðuna fyrir
vanda rannsókna í félags- og
atvinnusögu kvenna vera að orðræða í
aðferðafræði og póstmódernisma í
kvennasögu hafi ekki náð hingað til
lands og því hafi kynjasagan ekki þróast
hérlendis eftir 1990 (Sigríður
Matthíasdóttir 2005, bls. 176-177).
Sagnfræðin og fornleifafræðin eiga því
margt sameiginlegt, þrátt fyrir að þær
hafi ekki verið algjörlega samstíga í
fræðilegri þróun. Sagnfræðin virðist á
8.-9. áratugnum hafa að einhverju leyti
stigið upp úr þeirri stöðnun sem hún
hrjáðist af á 7. áratugnum, á meðan
fornleifafræðin varð eftir - en þegar
kemur að kynjafræðum þá virðast báðar
greinarnar hafa vanrækt að þróa hana
frekar. Þótt kennileg fornleifafræði nái
sér að nokkru marki á strik upp úr 1990
þá varð kynjafræði ekki hluti af þeirri
umræðu nema að afskaplega
takmörkuðu leyti.
Ef við snúum okkur aftur að
túlkunum Lucas á skortinum á
kennilegri fornleifafræði á Íslandi, þá
segir hann að önnur ástæða fyrir þeim
skorti sé umhverfi fornleifafræðinnar
(2004, bls. 20) og að vandinn liggi
augljóslega í fámenni fornleifafræðinga
hérlendis. Stærstan hluta af 20. öldinni
segir Lucas að aðeins einn til tveir
fornleifafræðingar hafi stundað
rannsóknir á sama tíma hér á landi.
Þetta gaf fáum einstaklingum mikið
vald til að móta „eðli og inntak“
fræðigreinarinnar. Sem dæmi um þetta
nefnir hann Kristján Eldjárn. Fæðin í
greininni takmarkaði einnig fjölda
þeirra rannsókna sem ráðist var í og þar
af leiðandi umfang fornleifafræðilegs
efniviðar (Lucas 2004, bls. 19).
Einn af mögulegum áhrifaþáttum á
þróun kennilegrar fornleifafræði á
Íslandi er brotthvarf dr. Ólafíu
Einarsdóttur sem var fyrst Íslendinga til
að ljúka prófi í fornleifafræði. Starfs-
ferill hennar hérlendis var skammlífur
þar sem hún snéri til Danmerkur eftir
stutta dvöl hérlendis eftir að hún
útskrifaðist árið 1950 með próf í
fornleifafræði frá University College í
London og magistersgráðu í sagnfræði
og fornleifafræði frá Háskólanum í
Lundi (Bjarni F. Einarsson 1994 bls.
381-382, Ólafía Einarsdóttir 2006a, bls.
5). Ólafía lauk doktorsprófi í sagnfræði
árið 1964 frá Lundi og hefur birt fjölda
greina þar sem viðfangsefni hennar er
konur í bæði sagnfræðilegum og
fornleifafræðilegum efnivið (Ólafía
Einarsdóttir 2006a). Greinar Ólafíu
birtust hinsvegar ekki á íslenskum
vettvangi fyrr en árið 2006 þegar grein
hennar „Um vald húsfreyja á Íslandi á
fyrri tíð“ birtist í íslenskri þýðingu í
tímaritinu Skildi.
Það var að öllum líkindum sökum
þessa umhverfis að bók á við Kuml og
haugfé varð jafn áhrifamikil og raun bar
vitni. Endurskoðun á efnivið hennar er
ekki bara endurskoðun á einhverri bók
frá því um miðja síðustu öld. Þetta er
höfuðverk nánast einu raddarinnar í
faginu í hartnær 40 ár og eina yfirlits-
verkið um víkingaöldina á Íslandi. Það
ber að hafa í huga þegar litið er til þess
__________
100
Undir mold og steinum...
hve mikil áhrif bókin hafði á tungutak
og orðræðu íslenskrar fornleifafræði.
Ein fyrsta umfjöllun á sviði
kynjafornleifafræði og jafnframt
kennilegrar fornleifafræði á Íslandi
birtist árið 1993, en þá kom út grein
Bjarna F. Einarssonar „Hið félagslega
rými að Granastöðum“ (1993). Þessari
nýjung í íslenskri fornleifafræði var þó
ekki tekið fagnandi. Þar má nefna
gagnrýni Orra Vésteinssonar á greinina,
en þar gætir tortryggni gagnvart
aðferðum kennilegrar fornleifafræði.
Þar segir Orri m.a.:
Hin hliðin á þeim vanda að nota
aðferðir félagsvísinda í fornleifa-
fræðilegri greiningu og umræðu hefur
lítið með vísindi að gera, heldur er hann
sprottinn af því sem Bjarni myndi kalla
„fræðibundið atferli“. Það er, að
svoleiðis aðferðir, að þeir halda að það
sé nóg að beita einhverri slíkri aðferð
og þá muni snilldarlegar niðurstöður
framkallast, og/ eða menn halda að góð
og skynsamleg aðferð geti einhvern-
veginn aukið gildi léttvægra niður-
staðna (Orri Vésteinsson 1993, bls. 79).
Þessi fyrstu viðbrögð sýna nokkuð
neikvæð viðhorf í garð kennilegrar
fornleifafræði. Það er ekki óeðlilegt þar
sem aðferðum hennar var þá beitt í
fyrsta skipti hér á landi. Þetta viðhorf
virðist þó vera langlíft, því 10 árum
eftir að gagnrýni Orra birtist má sjá
svipað viðhorf í kennslubók í fornleifa-
fræði við Háskóla Íslands.9 Í heftinu
Leskaflar í íslenskri fornleifafræði sem
notað er við kennslu í áfanganum
Íslensk fornleifafræði fjallar Adolf
Friðriksson, höfundur þess, um grein
Bjarna og segir: „Bjarni velur ekki
skipulega ákveðna efnisþætti til
umfjöllunar, en veltir upp ýmsum ólíkum
flötum. Honum er tíðrætt um kynbundna
hegðun, hluti og húsrými, enda hafa
kynfræði ýmiskonar tröllriðið félagslegri
fornleifafræði síðustu ár“ (Adolf
Friðriksson e.d., bls. 7). (Leturbr. höf.).
Að lýsa kynjafræðum innan kennilegrar
eða félagslegar fornleifafræði sem hafa
tröllriðið fræðigreininni er vægast sagt
of djúpt í árina tekið. Það verður varla
sagt að kennilegri fornleifafræði sé
íþyngt af kynjafræðum, hvað þá að slík
fullyrðing eigi við á Íslandi, þar sem
segja má að birting greinar Bjarna
marki upphaf umfjöllunar á bæði
kynjafornleifafræði og kennilegri á
Íslandi.
Grein Bjarna kemur út þegar
síðferlihyggjan er í hámarki, og er hún
fyllilega í þeim anda síns samtíma á
Norðurlöndunum. Þær kenningar sem
Bjarni lagði fram í grein sinni byggjast
á hugmyndum um rými, nokkuð sem
hefur verið talsvert notað í kynja-
fornleifafræði. Þar má nefna verk Susan
Kent sem dæmi, eins og til dæmis
greinina „A cross-cultural study of
segmentation, architecture, and the use
of space“ sem kom út árið 1990. Annað
dæmi um svipaða umfjöllun frá sama
tíma er grein Ericku Englestad frá 1991,
„Gender and the use of household
space: An ethnoarchaeological
approach“ sem birtist í bókinni Social
Space.
Það var svo ekki fyrr en árið 2006 að
í fyrsta sinn var gefið út
__________
101
Sandra Sif Einarsdóttir
9 Kennsla í
fornleifafræði hófst
ekki í Háskóla
Íslands fyrr en árið
2002.