Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Blaðsíða 117

Á allra síðustu árum hafa þó komið
fram rannsóknir innan fornleifafræði
þar sem karlmennska er skoðuð á
gagnrýnin hátt. Sem dæmi má nefna að
Bryn Williams (2008) hefur skoðað
samspil þjóðernis og karlmennsku í
Kínahverfum Kaliforníu á 19. öld þar
sem smáir tebollar kínversku inn-
flytjendanna, fylltir sterku áfengi, voru
notaðir þeirra í milli til að sýna fram á
ákveðna eiginleika karlmennsku. Þessir
bollar höfðu þó ekki sömu þýðingu fyrir
öll þjóðerni þar sem í augum vestrænna
karla sýndu þeir fremur skort á
karlmennsku því smáu tebollana tengdu
þeir við tedrykkju og samkvæmi
kvenna. Þá hefur Rodney Harrison
(2002) skoðað á sjálfs-gagnrýninn hátt
hvernig Kimberely örvaroddar urðu að
aðal tákni karlmennsku í vitund og
samskiptum frumbyggja Ástralíu og
vestrænna fornfræðinga. Það sem gerir
þeim Williams og Harrison kleift að
fjalla á gagnrýnin hátt um karlmennsku
er að einhverju leyti það að efniviður
rannsóknanna er tiltölulega nálægt
okkar eigin tíma og þeir hafa því
aðgang að rituðum heimildum sem
leyfa tímaramma sem byggir á dögum,
mánuðum og árum en ekki áratugum,
árhundruðum og árþúsundum sem svo
stór hluti fornleifafræðinnar fæst við.
Það er þó misskilningur að halda að
umfjöllun kynjafornleifafræðinga eigi
eingöngu rétt á sér á seinni tímum þegar
möguleiki er á því að greina og fjalla
um smávægilegar breytingar á
persónuhögum eða persónusögu
einstaklinga (sjá t.d. Tringham 1991;
Gero 1991). Þó fornleifafræðingum
takist ekki að greina hárfínt fjöl-
breytileika kyngerva og mismunandi
gerðir karlmennsku í fortíðinni nema
með hjálp ritaðra heimilda eða með
samanburði við mannfræðirannsóknir er
það ekki endilega markmiðið í sjálfu sér
eins komið var inn á áðan. Kynja-
fornleifafræði snýst ekki endilega um
að flokka gripi eða athafnir eftir kynjum
og kyngervum heldur að horfa með
gagnrýnum augum á umfjöllun um kyn-
gervi í fortíðinni, á pólitískar af-
leiðingar fornleifafræði í nútíðinni og
þær takmarkanir sem fornleifafræði er
stundum bundin (Wylie 2007).
Fornleifafræði má jafnframt ekki
falla í þá gryfju að fjalla einungis um
óhlutlægar hugmyndir án þess hlutlæga.
Á þeim tímabilum þar sem ritaðar
heimildir eru ýtarlegar liggur styrkur
fornleifafræðinnar einmitt í því að geta
nýtt heimildir sem mannfræðingar og
sagnfræðingar hafa löngum skilið
útundan, þ.e. efnismenninguna. Þróun
seinustu ára innan hugvísinda hefur
jafnframt verið á þá leið að orðræðan
hefur færst frá afstæðishyggju
póstmódernismans í átt að hlutunum
(Björn Þorsteinsson 2000). Innan
fornleifafræði hefur Bjørnar Olsen
(2003) einnig bent á að fornleifafræði
þurfi að snúa sér aftur að hlutunum en í
kjölfarið á þessu ákalli hefur á allra
seinustu árum orðið sprengja í
rannsóknum á nútíma efnismenningu
(sjá t.d. Tilley et al (ritstj.) 2006). Ef
kynjafornleifafræðingar ná að fylgja
eftir ákalli Bjørnars Olsen erum við því
í kjörinni aðstöðu til að skoða þetta
samband efnismenningar og __________
116
Að opna öskju Pandóru
karlmennsku, á mörkum þess hlutlæga
og óhlutlæga.
Meginefni umræðunnar hér á eftir
verður að skoða karlmennsku um borð í
Pandóru, skipi sem eingöngu var
mannað af körlum. Með því að skil-
greina karlmennsku sem orðræðu eins
og komið var að hér að ofan ætla ég að
freista þess að skoða hvernig áhöfnin
sem tók þátt í orðæðunni gat tileinkað
sér hluta hennar og haft áhrif á hana
fyrir atbeini (e. agency) sitt og jafnframt
hvernig stéttamunur og efnisheimur
skipsins gátu takmarkað skipverjanna
við ákveðna hluta orðræðunnar
(Whitehead 2002, bls. 110). Í fyrstu
mun ég þó víkja stuttlega að sögu
skipsins Pandóru, að karlmennsku á 18.
öld og að heimi sjómannsins og hvernig
honum hafa verið gerð skil innan
þeirrar undirgreinar fornleifafræðinnar
sem fæst við sjómennsku.
HMS Pandora
Saga skipsins HMS Pandora er
framhaldssaga en undafari hennar er ein
frægasta saga 18. aldarinnar, uppreisnin
á skipinu Bounty (Gesner 2000b, bls.
3). Eftir að foringjar breska flotans
heyrðu af uppreisninni réðu þeir
Edward Edwards höfuðsmann til að
veita uppreisnarmönnunum eftirför á
skipinu Pandóru, 24-fallbyssna
freigátu, ásamt 135 manna áhöfn.
Skipanir Edwards voru einfaldar: að
handtaka uppreisnarseggina og ná aftur
hinu stolna kaupskipi. Pandóra sigldi
því af stað til Suður-Kyrrahafsins þann
7. nóvember 1790 (Thomson 2008, bls.
9). Ferð Pandóru var þó að engu leyti
dæmigerð sjóferð 18. aldar freigátu því
þar sem ætlast var til þess að skipinu
Bounty yrði komið aftur til Englands
voru nægjanlega margir sjómenn um
borð í Pandóru til að stýra báðum
skipunum á heimleiðinni sem og auka
liðsforingi og tvöfaldur fjöldi miðskips-
manna ásamt aðstoðarmönnum (Gesner
2000a, bls. 4). Þar sem talsvert fleiri
voru í áhöfn en vant var höfðu
yfirmennirnir ekki þjóna, sem þó var
venjan, og skipið var svo vel búið
vistum að læknirinn um borð, George
Hamilton, sagði: „við urðum að éta gat
á brauðið áður en við gátum lagst til
hvílu“ (Thomson 2008, bls. 88, þýð.
höfundar).
Þegar Pandóra náði áfangastaðnum,
Tahítí, í apríl árið 1791 náðist að
handsama fjórtán uppreisnarseggi sem
síðan voru geymdir í klefa á aftur-
þilfarinu sem hlaut fljótt nafnið askja
Pandóru (e. Pandora’s box). (Thomson
2008, bls. 40). Tveir uppreisnarmenn
létu lífið í átökunum á Tahítí en aðrir
komust undan á hinu stolna skipi
Bounty undir stjórn Fletcher Christian,
upphafsmanns upp-reisnarinnar, og
sigldu þeir út í buskann (Thomson
2008, bls. 40-41). Eftir sex vikna dvöl á
Tahítí sigldi Pandóra burt í leit að
uppreisnarmönnunum en án árangurs.
Eftir að einn af skipsbátunum hafði
orðið viðskila við freigátuna í einum
könnunarleiðangranna síðla ágústs 1791
var ákveðið að snúa aftur til Englands
(Gesner 2000a, bls. 1). Þegar skipið
reyndi að finna leið í gegnum stóra
kóralrifið skammt norðaustur af __________
117
Sindri Ellertsson Csillag