Morgunblaðið - 04.05.2015, Page 34

34 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. MAÍ 2015
Vilhjálmur A. Kjartansson
vilhjalmur@mbl.is
Á þessum degi, 4. maí, fyrir 155 ár-
um, fæddist hjónunum séra Jóni Mel-
steð og Steinunni konu hans drengur
er síðar var skírður Bogi. Dreng-
urinn ólst upp við hefðbundin sveita-
störf en átti síðar eftir að verða virk-
ur í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Í
dag hafa fáir þó heyrt hans getið og
saga hans ekki verið jafnaðgengileg
eða haldið jafnmikið á loft og annarra
merkra aldamótamanna. Sagnfræð-
ingurinn Jón Þ. Þór hefur heldur bet-
ur bætt úr því en hann lauk nýlega
við ritun ævisögu Boga og segir að
hugmyndin hafi kviknað í sam-
skiptum við Pétur M. Jónasson, pró-
fessor emeritus við Hafnarháskóla.
„Tildrög bókarinnar má rekja allt
aftur til ársins 2004. Þá dvaldist ég
um skeið í fræðimannsíbúðinni við
Hús Jóns Sigurðssonar í Kaup-
mannahöfn og vann að ævisögu dr.
Valtýs Guðmundssonar. Þar hitti ég í
fyrsta skipti Pétur M. Jónasson, pró-
fessor emeritus við Hafnarháskóla og
forseta Hins íslenska fræðafélags í
Kaupmannahöfn. Hann spurði mig
við hvað ég fengist í Höfn og þegar ég
sagði honum það sagði hann að þegar
þessu verki (þ.e. ævisögu Valtýs)
væri lokið ætti ég að hyggja að ævi
Boga, þar væri merk saga óskrifuð.
Mér þótti hugmyndin góð en sinnti
þessu ekki að sinni, enda í önnum við
önnur verk,“ segir Jón, sem leitaði
þremur árum síðar aftur í fræði-
mannasíbúðina og bar þá fundum
hans og Péturs aftur saman.
„Hann ámálgaði þörfina á að rita
ævisögu Boga og hét stuðningi
Fræðafélagsins ef ég vildi ráðast í
verkið. Ég féllst á það, var orðinn
nokkru fróðari um manninn en áður
og vissi að Pétur hafði lög að mæla.
Bogi var svo sannarlega stórmerkur
maður og hefur alltof lengi lengið
óbættur hjá garði í íslenskri sögurit-
un. Ég gat hins vegar ekki tekið til
við þetta verk af krafti fyrr en vinnu
við ritverk okkar Guðjóns Friðriks-
sonar, Kaupmannahöfn sem höfuð-
borg Íslands, var lokið en þá sneri ég
mér að því og síðustu ár hefur ævi-
sagan verið helsta viðfangsefni mitt.
Þá naut ég þess að Pétur stóð svo
sannarlega við orð sín.“
Áhrif á danska vinstrimenn
Saga Boga hefur ekki verið sögð
með sömu ákefð og áhuga og saga
margra samtímamanna hans. Þáttur
hans í sjálfstæðisbaráttunni er engu
að síður merkilegur og gefur nýja sýn
á það sem fram fór á bak við tjöldin.
„Bogi bjó öll sín fullorðinsár í
Kaupmannahöfn og var af þeim sök-
um ekki jafnáberandi hér heima og
margir aðrir. Hann sat aðeins
skamman tíma á þingi og þar var
hann aðeins einn af mörgum og
vannst ekki tími til að koma helstu
hugsjónamálum sínum fram þótt
hann léti reyndar töluvert að sér
kveða. Eftir það starfaði hann mest á
bak við tjöldin í stjórnmálunum, var
reyndar óþreytandi við að skrifa
greinar í blöð og tímarit, stóð í bréfa-
sambandi við fjölda manna hér heima
og beitti sér mikið meðal Íslendinga í
Höfn og – það sem kannski skiptir
mestu máli – var eftir að kom fram
um aldamótin 1900 í góðum kynnum
við forystumenn í dönskum stjórn-
málum og hafði eftir því sem best
verður séð býsna mikil áhrif á afstöðu
þeirra.“
Jón segist ekki vita til þess að það
hafi áður komið fram hversu áhrifa-
mikill Bogi var en hann telur alveg
víst að hann hafi haft eyru áhrifa-
manna í dönskum stjórnmálum.
„Ég held að það hafi t.d. ekki kom-
ið fram að hann hafði mikil áhrif á
danska vinstrimenn í sambandi við
tilboðið um heimastjórn á Íslandi og
enn síður að Carl Th. Zahle forsætis-
ráðherra ráðfærði sig mikið við Boga
á árunum 1917-1918 og að Bogi hvatti
hann mjög til að stíga þau skref sem
að lokum leiddu til samninganna um
Sambandslögin sumarið 1918, átti
jafnvel hugmyndina. Frá þessu sagði
hann hins vegar aldrei opinberlega
en það kemur skýrt fram í drögum að
sjálfsævisögu hans sem liggja
óprentuð í Konungsbókhlöðu í Kaup-
mannahöfn. Ég sé enga ástæðu til að
draga heimildargildi þeirra í efa.
Þögn Boga um þátt sinn í þessum
efnum er hins vegar dæmigerð fyrir
hann. Hann var aldrei mikið fyrir að
hreykja sér af eigin verkum, leyfði
þeim sem vildu að eigna sér heið-
urinn og virðist einnig hafa talið sig
bundinn trúnaði við Zahle.“
Sannfærður konungssinni
Í þessu sambandi má geta þess að
Bogi var sannfærður konungssinni að
sögn Jóns og afar sáttur við nið-
urstöðu Sambandslaganna 1918.
„Hann vildi halda áfram konungs-
sambandi við Dani og mun aldrei
hafa gælt við hugmyndina um stofn-
un lýðveldis á Íslandi. Hann var einn-
ig mikill Norðurlandasinni, vildi allt
til vinna að Ísland yrði áfram eitt
Norðurlanda, jafnrétthátt Dan-
mörku, Noregi og Svíþjóð, og óttaðist
fátt eins og að Íslendingar lentu á
áhrifasvæði enskumælandi þjóða,“
segir Jón og bendir á að Bogi hafi
verið sérvitur en ávallt hjálpsamur.
„Öllum heimildum um Boga ber
saman um að hann hafi verið flestum
mönnum sannorðari, oft sérvitur
fram úr hófi en afar hjálpsamur og
víða kemur fram að eftir að hann lauk
námi hafi hann tekið að sér hið gamla
hlutverk Jóns Sigurðssonar og að-
stoðað fjölda Íslendinga sem komu til
Kaupmannahafnar í ýmsum erind-
um. Hann hjálpaði fólki við að fá
skólavist í alls kyns skólum, sjúkling-
um við að komast undir lækn-
ishendur, útvegaði fólki vinnu og
þannig mætti áfram telja. Oft kostaði
þetta hann umtalsverð fjárútlát og
stundum tók hann fólk inn á heimili
sitt um lengri eða skemmri tíma og
krafðist aldrei neins konar endur-
gjalds.“
Barðist gegn Valtýskunni
Bogi vildi að Íslendingar nytu sem
mests jafnræðis á við Dani og var í
þeim skilningi mikill sjálfstæðissinni
en vildi ekki slíta konungssamband-
inu við Danmörku. „Hann vildi frá
upphafi að Íslendingar nytu sem
mests jafnræðis á við Dani innan kon-
ungsríkisins, fengju einhvers konar
heimastjórn, sjálfstjórn í öllu því sem
þá var kallað „sérmál“ og að stjórn
þeirra flyttist til Íslands. Það var
meginástæða þess að hann snerist
öndverður við Valtýskunni, taldi hana
skref í öfuga átt, hún myndi færa það
vald sem þó var orðið til á Íslandi út
úr landinu. Af þeim sökum barðist
hann manna harðast gegn Valtýsk-
unni frá upphafi og þá urðu vinslit
með þeim Valtý. Þeir höfðu verið góð-
ir vinir frá því á skólaárunum í Lærða
skólanum og á fyrstu árunum í Kaup-
mannahöfn gekk ekki hnífurinn á
milli þeirra. Eftir að Valtýskan kom
fram töluðust þeir varla við það sem
þeir áttu ólifað, rúma þrjá áratugi.“
Utanríkismál voru ekki eina hugð-
arefni Boga í stjórnmálum og lét
hann sig varða ýmis mál innanlands.
„Í atvinnumálum lét Bogi sig land-
búnaðinn einkum skipta og þá sér-
staklega á Suðurlandi. Hann hvatti
Áhrifamikill hugsjónamaður í
 Bogi Th. Melsteð hafði mikil áhrif
á danska stjórnmálamenn  Jón Þ.
Þór segir sögu merks aldamótamanns
sem ekki hefur verið sögð áður
Saga Jón Þ. Þór hefur ritað
ævisögu Boga Th. Melsteð.