Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 14

Náttúrufræðingurinn
98
birtust í Fjölni sem kom út á árunum
1835–1847. Jarðfræðiheitin á merki-
miðum steinasafnsins í Reykjavík
voru borin saman við ritmálssafn
Orðabókar Háskóla Íslands, og
reyndust eftirfarandi þrjú heiti vera
elstu dæmi um notkun orðanna:
- eldsandlag (d. Tuf),
- leðjuhraun (d. Grødlava),
- gjágrjót (d. Kløftlava).
Með heitinu gjágrjót á Jónas
við hraun sem hefur orðið til við
gos úr sprungum. Gjáfylling (sjá 3.
töflu) er bergið í sjálfri sprungunni
(aðfærsluæðinni). Ekki er ljóst hvað
Jónas á við með heitinu leðjuhraun,
það sést ekki á sjálfu bergsýninu.
Heitið blendingur kemur hér fyrir
hjá Jónasi í fyrsta sinn. Í umfjöllun
um nýyrði Magnúsar Grímssonar
var vitnað til þessa heitis á merki-
miðum steinasafnsins í Reykjavík
og talið að hugsanlega væri þar um
elstu notkun heitisins að ræða.32
Frekari athugun í ritmálssafninu
sýnir að það fær tæplega staðist.
Ekkert ofangreindra heita hefur fest
rætur í málinu.
Jónas Hallgrímsson var frábær
orðasmiður á íslensku, og mörg
orða hans eru enn í notkun. Þar má
nefna að heitin jarðfræði, landafræði
og dýrafræði eru frá honum runn-
in,41 koma fyrst fyrir á prenti í Fjölni
á árunum 1835–1837.
Jarðfræðirannsóknir
Rannsóknir Jónasar á náttúru
Íslands voru margþættar og afköst
mikil,1,10,11,12 þegar hliðsjón er höfð
af því hve stuttur rannsóknarferill
hans var. Í ljósi nýkannaðra gagna
um Jónas í Kaupmannahöfn og
Reykjavík þykir ástæða til að ræða
hér að nýju nokkra þætti jarðfræði-
rannsókna hans. Það er afar líklegt
að steinasýnin og greining þeirra
hafi skipt máli í túlkun hans og
Steenstrups á jarðfræðilegri upp-
byggingu landsins. Og eins og áður
var drepið á (bls. 93) gerði Jónas
ráð fyrir að steinasýnin myndu nýt-
ast við gerð jarðfræðikortsins af
Íslandi sem þeir Steenstrup höfðu í
bígerð. Ekki hafa hins vegar fundist
neinar vísbendingar um að Jónas
hafi sjálfur ætlað að rannsaka þessi
steinasýni frekar. Þau hafa flestöll
endanlega verið ætluð Forchham-
mer til rannsókna, en hann var
prófessor í steindafræði og jarð-
fræði við Hafnarháskóla 1831–1851
og forstöðumaður jarðfræðideildar
Universitetsmuseet 1831–1865.
Forchhammer fjallaði í tveimur
ritgerðum um íslenskar steindir
og berg.34,35 Þessar ritgerðir komu
einnig í þýskum og frönskum þýð-
ingum og útdráttum. Forchham-
mer getur þess að J. Steenstrup, J.
C. Schythe og Jónas Hallgrímsson
hafi safnað þeim steinasýnum sem
hann rannsakaði. Þau voru frá
hverasvæðinu við Krísuvík, Hafnar-
firði, Hjalla í Ölfusi, Selfjalli við
Húsafell, Baulu, Hrafntinnuhrygg
og Víti við Kröflu.
Forchhammer lýsti 19 tegundum
steinda frá Íslandi í þessum ritgerð-
um; þar af taldi hann fimm tegundir
vera nýjar í fræðunum, havnefjordít
(kalkoligoklas), ‘kobberindigo’,
krisuvigít, baulít og krablít. Þetta
var á árdögum steindafræðinnar, og
seinna kom í ljós að þremur fyrst-
nefndu tegundunum hafði áður ver-
ið lýst undir öðrum steindaheitum
en tvær hinar síðastnefndu reyndust
vera bergtegundir. Forchhammer
lýsir einnig hversalti (hverasalti) og
segir það vera alúntegund. Seinni
athuganir hafa leitt í ljós að hvera-
saltið, sem er algengt á hverasvæð-
um landsins, er einkum byggt upp
af þremur vatnsuppleysanlegum
steindum, alúnógeni, halótrichíti og
pickeringíti.42
Í sýni frá Selfjalli við Húsafell,
sem Jónas Hallgrímsson tók í júlí
1841, taldi Forchhammer34 sig hafa
greint feldspattegund sem væri ann-
aðhvort christianít eða anorthít. Það
er mishermt hjá Konráði Gíslasyni43
að christianít hafi verið ný steinda-
tegund sem Jónas hafi fyrstur fund-
ið. Christianíti höfðu þeir Monticelli
og Covelli áður lýst,44 en þetta heiti
hvarf fljótlega úr notkun þar sem
þar reyndist vera um sömu steind
að ræða og anorthít. Þess ber að geta
að heitið christianít var einnig notað
um óskylda steind sem fundist hafði
í Dýrafirði45 og var seinna greind
sem phillipsít. Það er athyglisvert
að steinasýni frá Steenstrup og Jón-
asi munu hafa dreifst víðar, til að
mynda havnefjordít, því að Forch-
hammer sendi steindafræðingum í
Evrópu ýmis sýni til greiningar.
Japetus Steenstrup hafði mikinn
áhuga á surtarbrandi og plöntu-
steingervingum og í rannsókn-
arferðinni um Vesturland 1840 rann-
sökuðu þeir Jónas ýmsa fundarstaði
surtarbrands og söfnuðu mörgum
sýnum. Þorvaldur Thoroddsen12
segir að Steenstrup hafi í ferðinni
1840 rekist á þrjá merka fundarstaði
plöntusteingervinga, við Hreðavatn,
í Langavatnsdal og við Húsavík í
Steingrímsfirði. Það virðist hæpið
að eigna þetta Steenstrup einum.
Þegar á allt er litið er eins líklegt að
Jónas hafi átt þátt í fundi steingerv-
inganna. Áður er getið um plöntu-
steingervinga þá sem Oswald Heer
fékk frá Steenstrup. Jónas hafði í
fyrri ferðum sínum skráð upplýs-
ingar um fundarstaði surtarbrands
og hélt síðan áfram söfnun sýna og
upplýsinga fyrir Steenstrup. Jónas
fann til að mynda nýjan fundarstað
surtarbrands í Grákollugili sunnan í
Holtavörðuheiði 22. júlí 1841.
Eins og vel er kunnugt rannsakaði
Jónas brennisteinsnámur og brenni-
steinsvinnslu við Mývatn, Kröflu,
Fremri-Náma, Krísuvík og Reyki í
Ölfusi, einkum 1839 en einnig 1840
og þá í félagi við Steenstrup.1,10,12
Þessar rannsóknir voru gerðar að
ósk rentukammers í Kaupmanna-
höfn og kostaðar af því. Auk þess
kannaði Jónas brennisteinsvinnslu í
Húsavík. Áður hefur verið minnst
á athuganir hans á hverum og
hveravirkni. Jónas tók, í félagi við
Steenstrup, saman góða greinar-
gerð um brennisteinsnámurnar sem
nefnist De islandske Svovllejer, en því
miður birtist hún ekki á prenti fyrr
en tæpum hundrað árum seinna.1h
Hvorki Jónas né Steenstrup virðist
hafa ætlað sér að gefa þessar nið-
urstöður út sérstaklega, heldur ætl-
að að fella þær að hluta inn í stærri
verk sín sem þeir höfðu í hyggju að
setja saman.
78 3-4 LOKA.indd 98 11/3/09 8:32:48 AM