Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 18

Náttúrufræðingurinn
102
Helstu rannsóknar-
verkefni
Gagnasöfnun Jónasar á sviði jarð-
fræði á árunum 1837–1845 beindist
aðallega að þremur stórum verk-
efnum sem hann vann að sjálfur eða
í samstarfi við aðra, Lýsingu Íslands,
Eldfjallasögunni og Náttúru Íslands
(Islands Naturforhold).
Tillaga Jónasar um að ráðist yrði
í að safna upplýsingum og gefa út
nýja Lýsingu Íslands var samþykkt
á fundi Hins íslenska bókmennta-
félags í Kaupmannahöfn í ágúst
1838.1i Þessi Íslandslýsing átti að
vera í tveimur hlutum, á íslensku, og
skyldi Jónas rita um landið en Jón
Sigurðsson, ritari Bókmenntafélags-
ins, um sögu Íslands og Konráð
Gíslason um fornbókmenntir. Emb-
ættismenn á Íslandi fengu erindi
með spurningum um náttúrufar
og lifnaðarhætti í hverri sókn og
hverju héraði sem síðan átti að
vinna úr. Allmikið barst af efni þótt
nokkuð gloppótt væri, og vann
Jónas að þessu verki í lotum. Í bréfi
til rentukammers í Kaupmannahöfn
í desember 1842 segir Jónas1 „at jeg
nu med nogen Tillid kan paatage
mig Udarbejdelsen af den paatænkte
fysisk-geografiske Beskrivelse over
Island, til hvis Fremme meget af
min Tid har været anvendt.“ Í bréfi
til Hins íslenska bókmenntafélags í
Kaupmannahöfn 19. apríl 1845 segist
hann vera kominn vel áleiðis með
sinn hluta ‘Íslands-lýsingar’. Ritið
átti að standa jafnhliða Uppdrætti
Íslands sem Björn Gunnlaugsson
hafði unnið að. Það átti einnig að
fjalla um gróðurfar og dýr.
Mikið hefur verið skrifað um
þetta ritverk,1,10,46 og er ekki ástæða
til að endurtaka þá umræðu hér.
Nægir að nefna að Íslandslýsingin
var helsta og hjartfólgnasta verkefni
Jónasar, en honum auðnaðist ekki
að ljúka sínum hluta, enda var hér
um stórvirki að ræða sem tekið hefði
mörg ár að leiða til lykta. Litlum
sögum fer af framlagi þeirra Jóns
Sigurðssonar og Konráðs Gíslasonar
til verksins.
Eldfjallasagan varð annað helsta
verkefni Jónasar, og mun hann hafa
unnið einn að henni. Eldfjallasöguna
átti að gefa út á dönsku og skyldi
hún heita De islandske Vulkaners
Historie.1k Hún átti að vera í tveim-
ur hlutum, fyrri hlutinn lýsingar
á eldfjöllunum en seinni hlutinn
annáll eldgosa í hverju eldfjalli.
Jónas byrjaði snemma að viða að
sér frásögnum um eldgos á Íslandi,
og hann ætlaði sér upprunalega
að ljúka þessu verki 1840. Í bréfi
til Steenstrups 23. júní 1843 segist
hann vera að ljúka við „en særdeles
instruktiv historisk Beretning om
samtlige vulkanske Udbrud i Island
siden Landets Bebyggelse“. Þau
drög að eldfjallasögunni sem lágu
eftir Jónas á dönsku eru prentuð í
Ritum eftir Jónas Hallgrímsson.1l Þau
eru mjög fróðleg og mun betri en
eldri samantektir um þetta efni.10,12
Eins og Jónas skildi við þetta verk
er annáll eldgosa, sem hann byggði
á könnun skriflegra heimilda, mun
fyrirferðarmeiri en almenn eld-
fjallasaga, enda voru rannsóknir
á gosbeltunum og einstökum eld-
fjöllum þá skammt á veg komnar.
Nátengd eldfjallasögunni er stutt
ritgerð Jónasar Um landskjálfta á Ís-
landi 1m sem var ekki heldur prentuð
á sínum tíma.
Ýmsar athuganir Jónasar á sviði
eldfjallafræði, sem hann gerði á
rannsóknarferðum sínum, eru mjög
eftirtektarverðar.9,10 Hér má bæta
við að á nokkrum stöðum í ritum
sínum ræðir hann um eins kon-
ar eldfjallakerfi, ‘Øfjeldssystemet’,
‘Hengelsystemet’, ‘Heklasystemet’
og ’Kraflasystemet’.1 Hann á hér
auðsjáanlega við þyrpingar eld-
stöðva og sprungna. Síðastnefnda
kerfið segir hann að nái með sprung-
um sínum norður á Reykjaheiði.
Þessi kerfi Jónasar samsvara þeim
sprungusveimum eða eldstöðva-
kerfum sem löngu seinna voru skil-
greind og meira að segja með sömu
nöfnum.47,48,49 Enn má til að mynda
nefna að á ferð um Kaldadal 16.
júlí 1841 segir Jónas að líklega hafi
hryggurinn Bræðravirki, sem er
ungur móbergshryggur við rætur
Oksins, myndast við „et mægtigt
Kløftudbrud“, og er þetta í fullu
samræmi við það sem nú er talið.
Þriðja meginverkefni Jónasar
hefur verið þátttaka hans í riti á
dönsku um Náttúru Íslands. Jónas
vann að þessu verki ásamt Japetusi
Steenstrup. Það er líklega þetta rit
sem hann á við í bréfum til Þórðar
Jónassen 26. sept 1843 og til Páls
Melsteð 27. sept. 1843 og nefnir
islandica. Í bréfi til Hins íslenska
bókmenntafélags 19. apríl 1845,
rúmlega fimm vikum áður en hann
lést, nefnir Jónas fullum fetum „bók,
er heita á ‘Islands Naturforhold’ og
við lektor Steenstrup höfum lengi
verið að böggla saman“.1
Islands Naturforhold
en Underdanig Indberetning til det Kongelige Rentekammer
afgivet
af
Japetus Steenstrup
i Forening med
Jonas Hallgrimsson.
-----------
Resultater af begges paa Kongelig Befaling i Aarene 1839, 1840
samt af Sidstnævntes i 1841 og 1842 udförte Rejser paa Island.
-----------
1ste Deel: Islands geognostiske Forhold.
-----------
1844.
7. mynd. Titill handritsdraga í skjalasafni Zoologisk Museum í Kaupmannahöfn; í skjala-
pakka merktum Japetusi Steenstrup.
78 3-4 LOKA.indd 102 11/3/09 8:32:51 AM