Náttúrufræðingurinn - 2009, Page 64

Náttúrufræðingurinn
148
víða á stangarhöfuðin [á mel-
gresinu] svörtum flekkjum.
Drepi maður þar á tungunni,
smakkar það sem sætasta hun-
ang; það sezt og á annað gras,
svo sem fimmfingrajurt [þ.e.
engjarós], item á hey, af hverju
aldrei gott mjólkar. Þetta hunang
er mikið óheilnæmt, gjörir væmu,
og jafnvel innvortis meinlæti.
Það sjúga flugur mikið.4
Þá melurinn er nokkurn veg-
inn vel orðinn, skýtur hann út
melskítum [þ.e. korndrjólum],
og þegar áminnzt hunang geng-
ur inn í tinann [þ.e. kornið], þá
fær hann slíkan ofsavöxt, að tin-
inn, sem er venjulega mest hálf-
ur þriðji partur úr þumlungi á
lengd, verður meir en fullkom-
inn þumlungur og þar með
mjög digur. Þetta heita melskítir
og eru þeir sumir minni, svo
þeir sjást langt frá út úr höfð-
unum, svartir og jarpleitir að lit,
þegar þeir eru fullvaxnir. Þeir
skyldu aldri etast, því að þeir
eru mjög óhollir átu, og ættu að
takast í burt þá drift er, annars
er það ómögulegt. Þeir koma og
meir í þann mel, hvar blaðkan
var áður slegin. Þessir melskítir
lykta og smakka væmið og
klýjulegt, allt eins og brauð, af
hvaða tegund sem er, saman-
blandað með miklu geri eða
ölskolum.4,(5)
Magnús Stephensen (1783) segir
hunangsfall vera vökva „af trjám
og jurtum, og alloft hið náttúrlega
Manna sjálft“.6 Getið er um hun-
angsfall í handritinu Lbs. 294, 4to
(IX. hluta, bls. 156–162), sem ég hef
ekki getað nálgast.
Ferðabók Sveins Pálssonar hefur
eftirfarandi klausu um hunangsfall,
ritaða 1796.
Eins konar hunangsfall olli
sláttumönnum á Djúphúsengi
undir Eyjafjöllum, sem er ágætt
starengi, miklum óþægindum
síðastliðið sumar [þ.e. 1796].
Þetta settist svo á störina, að ljár-
inn, sem það klesstist við gekk
naumlega gegnum grasið. Hend-
ur og fætur heyvinnufólksins
urðu svört, og menn sögðu að
stráin væru krökk af eins konar
blaðlús (ef til vill Aphis nymphaea.
Fn. Sv. 983). Á þessum engjum
er þetta alvanalegt í þurrka-
sumrum, og er sagt að heyið sé
þá óhollt til fóðurs, nema það
nái að orna. (Sbr. Kalm.: Resa til
Norra Am. 325. bls. I. bd.)7
Í skýringum þýðenda aftan við
bókina er bætt við: „hunangsfall:
Þetta fyrirbrigði mun stafa af brand-
sveppum, sem margir leggjast á
ýmis fóðurgrös.“ (Fn. Sv. er skamm-
stöfun fyrir Fauna Svecica eftir Otto
Fabricius (sænsk dýrabók). Brand-
sveppir (d. brandsvampe) kallast
nú sótsveppir á íslensku. Á gerstigi
geta þeir myndað sætuefni.
Í þessum elstu heimildum um
hunangsfall hérlendis koma semsagt
fram tvær skýringar á fyrirbærinu,
annars vegar að það sé af völdum
sveppa (korndrjóla) og hins vegar
blaðlúsa. Einnig vottar fyrir þriðju
skýringu, að það sé komið beint úr
blöðum plantna.
Hunangsdögg úr sveppum
Í ritgerð Sæmundar Hólms sem vitn-
að var til hér að framan er furðu
greinargóð lýsing á hunangsdögg
sem framleidd er af sníkjusveppum
á melkorni.
Claviceps (korndrjóli) er sveppur
af asksveppaflokki, sem myndar
svarta, eitraða ströngla á korni
(einkum rúgi) og ýmsum grasteg-
undum. Á vissu þroskastigi þek-
ur hann blómin (öxin) með hvítri
myglumottu, sem kallast Sphacelia-
stig, og gefur frá sér sæta kvoðu
sem skordýr laðast að og dreifa þar
með gróum sveppsins. Þetta stig var
fyrrum talið sérstök svepptegund og
nefnt Sphacelia segetum. „Samtidig
med konidierene utvikles en klæbrig,
oljeaktig og søtlig, blekgul væske,
‚honnigdug‘, med skarp lugt“, segir
í Aschehougs Konversations Leksikon
(1923) undir orðinu ‚honnigdug‘.
‚Kornsveppur‘ í skýringu Íslenskr-
ar orðabókar (2002) á líklega við
umræddan svepp. Samsvarandi
skýring er gefin á þýska orðinu
‚Honigtau‘ í bók E. Gäumann: Die
Pilze, 1949,8 en þar er sagt að sæta
kvoðan eigi það til að drjúpa niður.
Eitrun af völdum korndrjóla var
algeng í Evrópu á miðöldum og
olli dauða og vanheilsu þúsunda
manna. Hennar hefur líka orðið vart
hér á landi í sambandi við neyslu
melkorns.5
Korndrjóli virðist geta sprottið
í talsverðum mæli í vissu árferði,
einkum á melgresi í Vestur-Skafta-
fellssýslu, og myndað hunangsfall.
Lýsing Sæmundar virðist staðfesta
það. Hins vegar er korndrjóli þó svo
fágætur hérlendis að hann er ekki
líklegur til að mynda hunangsfall,
svona almennt séð. Líklegra er að
blaðlýs eigi hlut að því máli, eins og
aðrar heimildir greina.
Hunangsdögg úr
blaðlúsum
Í fyrrgreindri tilvitnun í Ferðabók
Sveins Pálssonar kemur glöggt fram
að hann telur blaðlýs vera valdar
að hunangsfalli undir Eyjafjöllum.
Björn J. Blöndal, hinn vel þekkti
náttúruskoðari í Borgarfirði vestra
(f. 1902), er á sama máli og ritar í bók
sinni Vinafundir:
Blaðlýs gefa frá sér sykurríkt
efni, og er það kallað hunangs-
fall. Svo mikið var af blaðlúsum
1952 að þá mátti finna slægju-
lönd þar sem svo virtist sem
blaðlúsin hefði heimsótt hvert
einasta strá, og skilið þar eftir
2. mynd. Korndrjóli Claviceps purpurea
á rúgi. Ljósm.: Doug Waylett.
78 3-4 LOKA.indd 148 11/3/09 8:33:45 AM