Bændablaðið - 25.09.2014, Blaðsíða 26

26 Bændablaðið | Fimmtudagur 25. september 2014
Bandaríski dýralæknirinn og
erfðafræðingurinn dr. Phillip
Sponenberg hélt fyrir skömmu
fyrirlestur á vegum Bændasamtaka
Íslands um erfðaauðlindir búfjár
og nauðsyn þess að vernda þær.
Sponenberg sagði í stuttu
samtali við Bændablaðið að þrátt
fyrir að fjöldi búfjárkynja væri í
útrýmingarhættu væri vaxandi vilji
til að vernda þau enda nauðsynlegt
til að viðhalda erfðafjölbreytileika
búfjárstofna.
Í fyrirlestrinum kom fram
að fjölmargar ástæður liggi að
baki nauðsyn þess að vernda ólík
búfjárkyn og að engin ein ástæða
sé mikilvægari en önnur. „Rökin
sem algengust eru í dag eru að með
því að vernda ólík kyn sé verið að
viðhalda erfðaefni sem geti komið
sér vel í framtíðinni vegna breytinga
í umhverfinu eða til að koma á móts
við breyttar neysluvenjur. Báðar
þessar ástæður eru góðar og gildar
og tengjast fæðuöryggi.“
Margs konar rök fyrir verndun
Sponenberg segir að einnig sé hægt
að líta á nauðsyn þess að vernda
erfðaauðlindir út frá þeirri hugmynd
að okkur hafi verið afhent búfé með
fjölbreytt genamengi og að okkur
beri skylda til að varðveita það fyrir
komandi kynslóðir.
Hægt er að rökstyðja verndunina
út frá vísindalegum rökum og
segja að hvert kyn búi yfir sérstöku
genamengi og að fjölbreytileikinn sé
bæði áhugaverður og gagnlegur út frá
vísindalegu sjónarhorni. Dæmi um
þetta er sjaldgæft sauðfjárkyn sem
nefnist Jakobsfé og er eina dýrið að
manninum undanskildum sem vegna
genamengis síns getur borið Tay-
Sachs-sjúkdóminn. Vegna þessa er
féð mjög mikilvægt þegar kemur að
rannsóknum á sjúkdómnum og gæti
orðið lykillinn að lækningu.
Ekki má gleyma menningarlegum
rökum sem líta til tengsla
búfjárkynjanna við samfélögin
sem ræktuðu þau upp og nytjuðu.
Búfjárkyn sem hafa verið ræktuð
vegna sérstakra eiginleika og nytja
eru hluti af sögu, menningu og
afrekum samfélaga á sama hátt og
byggingar, bókmenntir og listir.
Breyttar áherslur í ræktun
Miklar breytingar hafa orðið
í ræktun búfjár frá því um
aldamótin 1900. Fyrir þann tíma
voru breytingar hægar og stofnar
stöðugir. Útbreiðsla stofna var út
frá ákveðnum svæðum þar sem þeir
höfðu aðlagast tilteknu veðurfari,
fæðu og landslagi. Umhverfisþættir
höfðu því mikið að segja um þróun,
útlit og nytjar dýranna.
Eftir 1900 var lögð áhersla á
ræktun gripa sem gáfu meira af
sér og minni áhersla lögð á stofna
sem voru lagaðir að ákveðnum
umhverfisaðstæðum. Hraði þessara
breytinga var mikill á efnahagslega
þróuðum svæðum um allan heim.
Afleiðing þessa er sú að stofnar
sem höfðu verið að breiðast út hægt
og sígandi í 10.000 ár hafa dregist
mikið saman á síðustu 100 árum.
Og af þeim sökum er nauðsynlegt
að grípa til aðgerða til að vernda
þá og erfðafjölbreytileikann innan
þeirra.
Þróun búfjárstofna
Að sögn Sponenberg þróast stofnar
á ólíkan hátt en grunnurinn þeirra
byggist á erfðamengi dýranna
sem stofninn sprettur úr. Það
hversu einangraðir stofnar eru og
hvaða dýr eru valin til áframeldis,
umhverfisþættir og inngrip manna
hafa þar einnig mikið að segja um
þróun stofna.
Flestir búfjárstofnar rekja
uppruna sinn til staðbundinna hópa
eða hjarða sem hafa verið lengi á
sama stað án innblöndunar við
aðrar hjarðir. Dæmi um þetta eru
íslensku landnámshænurnar sem
hafa verið einangraðar frá öðrum
hænsnastofnum um margar aldir
og teljast því sérstakt hænsnakyn.
Einkenni staðbundinna
stofna ráðast því að miklu
leyti af einangrun þeirra og
grunnerfðamengi stofnsins án
utanaðkomandi innblöndunar.
Einangrun ólíkra stofna getur verið
vegna staðhátta og eru stofnar sem
þróast á eyjum gott dæmi um slíkt.
Einangrunin getur einnig verið
menningartengd, til dæmis þegar
eigendur búfjárins hefta blöndun
þess við önnur kyn.
Einangrun af þessu tagi er minni
í dag en áður vegna aukins áhuga
Fæddur í Texas
Dr. Sponenberg fæddist í Texas árið 1953. Hann lauk dýralæknisprófi frá Texas A&M-háskólanum 1976 og
doktorsprófi frá Cornell 1979. Í dag starfar hann sem prófessor við dýralæknaháskólann í Maryland í Virginíu-ríki
þar sem hann kennir og rannsakar sjúkdóma- og erfðafræði, auk þess sem hann heldur fyrirlestra um erfðaauðlindir
búfjár. Sponenberg er einn þekktasti litaerfðafræðingur búfjár í heiminum og starfaði meðal annars með dr.
Stefáni Aðalsteinssyni að slíkum rannsóknum. Hann er ráðgjafi um verndun erfðaefnis hjá Livestock Conservancy
í Bandaríkjunum og tekur þátt í verndarstarfi fyrir búfé víða um heim. Fyrir skömmu kom út eftir hann bók sem
nefnist An Introduction to Heritace Breeds. Í tómstundum sínum sinnir hann geitfjárrækt og ræktun smáhesta. Þá
bæði spinnur Sponenberg og prjónar af miklum áhuga og kann vel að meta náttúrulega ullarliti.
Dr. Phillip Sponenberg ræðir erfðafjölbreytileika:
Verndun
erfðaauðlinda
búfjár er nauðsynleg
Jakobsfé er eina dýrið, að manninum undanskildum, sem vegna genamengis síns getur borið Tay-Sachs-sjúkdóminn
og því mikilvægt þegar kemur að rannsóknum á sjúkdómnum.
Mynd / TB