Skírnir - 01.09.1994, Blaðsíða 15

SKÍRNIR
UM GEÐSHRÆRINGAR
285
kennd. Fylgismenn þeirra um og eftir aldamótin síðustu voru þó
á öndverðum meiði um uppruna eða orsakir kenndanna, hvort
þær teldust umfram allt sálrans eðlis eða hvort skýra mætti tilvist
þeirra með hreinum lífeðhsfræðilegum hætti. Er blygðun til dæm-
is einhvers lags „innri upplifun", af „andlegu" tagi, eða felst hún
ekki í öðru en skynjun lífrænna ferla: aukins blóðstreymis sem
hleypir roða í kinnar okkar, kökks í hálsi og þar fram eftir götun-
um? Skoska heimspekingnum David Hume er oft teflt fram sem
talsmanni fyrra sjónarmiðsins og ekki alveg að ósekju þó að
kenning hans um tilfinningalífið hafi að vísu farið með meiri him-
inskautum en ráða mætti af ofangreindri lýsingu.15 Síðara sjónar-
miðinu er hins vegar hvergi betur lýst en í ritum bandaríska
heimspekingsins og sálfræðingsins Williams James. Raunar er það
oft nefnt „James-Lange kenningin“ eftir James og skoðanabróður
hans, lækninum Carl Georg Lange. I frægri grein frá árinu 1884
staðhæfir James þannig að „hinar líkamlegu breytingar fylgi um-
svifalaust á hæla skynjunar þess sem hrærir okkur og það að
kenna þessara breytinga um leið og þær gerast sé geðshræringin.“
Ekki nóg með það: Sérhvert „blæbrigði geðshræringar, hversu lít-
ilfjörlegt sem það kann að virðast", á sér „sinn sérstaka líkamlega
fylgifisk."16
Segja verður hverja sögu eins og hún gengur og svo vill til um
skynkenningarnar að flestar forsendur þeirra hefur fyrir löngu
dagað uppi. Sálfræðingar gáfust fljótt upp á sjálfsskoðunaraðferð-
inni. Náttúran reyndist ekki hafa gefið manninum glugg á brjóst-
ið svo að hann gæti gengið úr skugga um það með vissu hvað
honum byggi innanrifja. Fyrr en varði kom þannig í ljós að
15 Hume lýsir kenningu sinni um geðshræringar í 2. bók Treatise of Human
Nature (ýmsar útgáfur). Hollvinir hans nú á dögum, eins og þeir Róbert Har-
aldsson og Atli Harðarson, telja að Hume hafi verið drukkinn eða úti á þekju
þegar hann léði fangstaðar á sér í 2. og 3. hluta 2. bókar með athugasemdum er
gefa frumstæðri skynkenningu undir fótinn; annars staðar séu hugmyndir
hans miklu skyldari nútíma vitsmunakenningum.
16 Grein James er endurprentuð í C. G. Lange og W. James, The Emotions (New
York/London: Hafner Publ. Co. 1967). Ummæli hans á bls. 13 og 15 eru hér
lauslega þýdd.