Skírnir - 01.09.1994, Blaðsíða 135

SKÍRNIR
SKAPANDI ENDURTEKNING
405
II
Nú skulum við leyfa þessari spurningu að vinna sitt starf í friði í
huga okkar og snúa okkur að hugsanlegum rótum þversagnar-
innar. Satt að segja er ég ekki viss hvar best er að leita að þeim.
Vafalaust leynast þær djúpt í fylgsnum mannssálarinnar sem vill
bæði vera hún sjálf og önnur en hún sjálf, sem er bæði sátt og
ósátt við sjálfa sig. Vafalaust leynast ræturnar líka í sögunni, í
hinni andlegu sögu mannkyns.
Hvar í sögunni ættum við að byrja að leita? Það er freistandi
og sennilega fyllilega réttmætt að rekja eina helstu rót þessa máls
til upplýsingarinnar sem var á dagskrá í fjórum góðum greinum í
hausthefti Skírnis 1993.1 Astæðan er sú að á öld upplýsingarinnar,
sem í Frakklandi var einnig kölluð öld gagnrýninnar og öld
heimspekinnar, heyrðist í fyrsta sinn um alla Evrópu ákallið til
manna um að segja skilið við hefðbundna menningu á öllum
sviðum: á sviðum trúar og stjórnmála, atvinnuhátta, tækni, listar
og menntunar. Upplýsingin er ákall til alþýðunnar um að losa sig
úr fjötrum hefðarvalds og skapa nýja menningu á allt öðrum
grunni, grunni almennrar, upplýstrar skynsemi. Ótal mennta-
menn og byltingarsinnar á 18. öld báru fram þessa kröfu,2 en það
kom í hlut þýska heimspekingsins Immanuels Kants að orða hana
betur en flestir aðrir:
Upplýsing er lausn mannsins úr vibjum þess ósjálfræðis, sem hann á sjálf-
ur sök á. Ósjálfræði er vanhæfni mannsins til að nota eigið rökvit án
handleiðslu annarra. Maðurinn á sjálfur sök á þessu ósjálfræði þegar or-
sökin er ekki skortur á hyggjuviti, heldur vöntun á einurð og hugrekki
til að nota hyggjuvit sitt án handleiðslu annarra. Einkunnarorð upplýs-
ingarinnar eru því „Sapere Aude!“, hafðu hugrekki til að nota þitt eigið
hyggjuvit.
Svona hefst ritgerð Kants, en síðar segir hann:
1 Magnús Diðrik Baldursson, „Samtíminn hugtekinn", Immanuel Kant, „Svar við
spumingunni: Hvað er upplýsing?", Michel Foucault, „Hvað er upplýsing?" og
Jiirgen Habermas, „Ör í hjarta samtímans". Skírnir, 167. ár (haust 1993).
2 Gott yfirlitsrit um heimspeki upplýsingarinnar er The Philosophy of the
Enlightenment eftir Emst Cassirer, Princeton, New Jersey 1952.