Skírnir - 01.09.1994, Blaðsíða 262

532
STEFÁN SNÆVARR
SKÍRNIR
ferðilegt. Mannhatarinn og djöfladýrkandinn setja ekki fram neinar til-
lögur um bætta samhæfingu hagsmuna, öðru nær. Þeir hafa sagt skilið
við siðferðið.
En þessi rökfærsla bjargar ekki nytjareglunni. I fyrsta lagi hefur
hreintrúarmaðurinn hreint ekki hætt að leika siðleikinn þótt hann fylgi
ekki títtnefndri reglu. Hann er siðavandur en siðvendni hans brýtur í
bága við nytjastefnuna. Því geta menn hæglega leikið siðleikinn án þess
að beita nytjareglunni.
I öðru lagi leiðir nytjaregluna ekki röklega af staðhæfingunni (Sl)
„siðferðið felst í samhæfingu hagsmuna“. Nytjareglan kveður á um það
hvernig málum skuli skipað, (Sl) um hvernig málum er háttað. Og eins
og við sáum í dæminu um hvalveiðarnar leiða boðsyrðingar („normatíf-
ar“ yrðingar) ekki röklega af staðhæfingum um staðreyndir, a.m.k. ekki
flestum gerðum þeirra.
En hér á nytjasinninn leik á borði. Hann getur sagt það hina verstu
firru að ekki sé hægt að leiða boðsyrðingar röklega af staðhæfingum um
staðreyndir. Hægt er að leiða boðsyrðingar röklega af staðhæfingum um
stofnanastaðreyndir („institutional facts"), þ.e. staðreyndir um fyrirbæri
sem sköpuð eru af reglum. Staðreyndir um knattspyrnu eru þeirrar nátt-
úru. Ein af reglum knattspyrnunnar kveður á um að undir vissum kring-
umstæðum sé leikmaður rangstæður. Og það er bláköld stofnanastað-
reynd að Rudi Völler var rangstæður er hann setti knöttinn í búlgarska
markið í leik Þjóðverja og Búlgara í heimsmeistarakeppninni.
Siðtengd fyrirbæri á borð við loforð eru af sama toga spunnin. Lofi
ég einhverjum einhverju þá fylgi ég ákveðinni reglu við gefnar aðstæður.
En hvað felst í því að fylgja þessari reglu? Megininntak hennar er að ég
tek á mig þá skuldbindingu að efna loforðið. Ef ég lofa Jóni að heim-
sækja hann á morgun er ég að öllu jöfnu skuldbundinn til að sækja hann
heim. Það þýðir að af staðhæfingunni „Stefán lofaði að heimsækja Jón á
morgun“ leiðir boðsyrðinguna „Stefán á að heimsækja Jón á rnorgun".
Af stofnanastaðreyndum um loforð leiða því boðsyrðingar.18
Kristján gæti nú sagt að (Sl) sé staðhæfing um stofnanastaðreynd og
að nytjaregluna leiði röklega af henni. En staðreyndir um mannlega
hagsmuni geta engan veginn talist stofnanastaðreyndir. Flestir telja sér
hagkvæmt að hafa nóg að bíta og brenna. En þarfir okkar á þeim sviðum
eiga sér rætur í náttúrueðli okkar. Það eðli er að sjálfsögðu ekki skapað
af reglum og því eru staðreyndir um það ekki stofnanastaðreyndir.
Mannlegir hagsmunir eru hins vegar án nokkurs vafa hráefni stofnana-
staðreynda. Þarfir okkar eru svo vafalítið ýmist mótaðar eða skapaðar af
félagsfestum (stofnunum).
18 Dæmið er ættað frá bandaríska heimspekingnum John Searle: Speecb Acts. An
Essay in the Philosophy of Language. Cambridge 1969, bls. 175-198.