Skírnir - 01.09.1994, Blaðsíða 242

512
RÓBERT H. HARALDSSON
SKÍRNIR
lætanlegt að fylla upp í þá eyðu sem varð í umræðunni um hana fyrr í
bókinni (44). Með hliðsjón af því hversu mikilvægu hlutverki ástin gegn-
ir í Undir oki siðmenningar er þessi framsetningarmáti vægast sagt rugl-
ingslegur og er freistandi að leita hér að tilefni þeirra ummæla Freuds, að
Undir oki siðmenningar sé vond bók.30 Sú túlkun á lífssýn Freuds sem
sett hefur verið fram í þessari grein getur hins vegar útskýrt hvers vegna
hann beitir svo ruglingskenndum framsetningarmáta. Samkvæmt þeirri
túlkun er um meðvitað stílbragð að ræða sem tryggja á að menn öðlist
yfirvegaða afstöðu til ástarinnar og skilji að hana þurfi að rækta. Of mik-
il og of jákvæð umræða um ástina snemma í bókinni gæfi mönnum til-
efni til óhóflegrar bjartsýni og ýtti undir nýjar blekkingar. Hins vegar
getur Freud leyft sér að leiða ástina fram sem aðalleikara í siðmenning-
unni eftir að hafa viðrað fjölmargar efasemdir um hana.
Umræða Freuds um ástina í Undir oki siðmenningar er eftir sem
áður víða ruglingsleg og sundurlaus. Oft er erfitt að fylgja henni eftir og
ekki er alltaf ljóst hvaða hlutverk hann ætlar ástinni í lífsskoðun sinni.
Þó má fá gleggri mynd af því hlutverki ef hugleiðingar Freuds um ástina
í Undir oki siðmenningar eru lesnar í samhengi við hugleiðingar hans um
hlutverk skynseminnar í Blekkingu trúarinnar.
Orfáum línum eftir að Freud staðhæfir að ástin sé e.t.v. árangursrík-
asta viðleitnin í lífslistinni bendir hann á svo augljósa annmarka hennar
að nær ástæðulaust er að skoða hana frekar. Við mennirnir erum nefni-
lega „aldrei berskjaldaðri fyrir þjáningu en þegar við elskum, aldrei svo
[óhamingjusamir] í vanmætti okkar og þegar við höfum misst þann sem
við elskum eða ást hans“ (28). Freud útskýrir hins vegar ekki hvernig
það fái staðist, að ástin sé í senn árangursríkasta viðleitnin í hamingjuleit
en um leið svo meingölluð að allir vitrir menn hljóti að forðast að gera
hana að þungamiðju í lífi sínu. Hann virðist einfaldlega fara í heilan
hring í einni málsgrein.31
Freud viðrar að vísu eina hugmynd strax í næstu málsgrein sem getur
útskýrt hvers vegna hann heldur þessum tveimur mótsagnakenndu skoð-
unum á lofti samtímis. Þar segir hann að lítill minnihluti manna sé svo
gerður „að hann [geti] þrátt fyrir allt fundið hamingjuna í ást“ (44). Slík-
ir menn, með heilagan Frans af Assisi í fararbroddi, hafi náð að breyta
starfsháttum ástarinnar á þann veg að þeir standi ekki berskjaldaðir
gagnvart þjáningu og óhamingju þrátt fyrir að þeir sæki hamingjuna í
ást. Þeir leggi áherslu á að elska frekar en að vera elskaðir og beini ást
sinni að öllum mönnum jafnt frekar en að einum forgengilegum aðila
30 Sjá inngang Sigurjóns Björnssonar, s. 5.
31 Hér er komin enn ein staðfestingin á því sem sagt var að framan um stíl
Freuds og hvernig hann grafi undan eigin staðhæfingum jafnvel stuttu eftir að
hafa sett þær fram.