Morgunblaðið - 11.07.2015, Blaðsíða 16

16 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. JÚLÍ 2015
„Safn er ekki aðeins safn hluta,
ekki síður þarf að halda til haga
hvernig þeir voru notaðir og hvernig
þeir gögnuðust samfélaginu á sín-
um tíma. Samspil véla, tækja og
amboða við umhverfið sem þau
voru notuð í styrkir safnið mikið og
gerir að heild,“ segir Bjarni Guð-
mundsson prófessor og for-
stöðumaður Landbúnaðarsafns Ís-
lands, um mikilvægi
friðlýsingarinnar fyrir safnið. Land-
búnaðarsafnið er í Halldórsfjósi,
einni hinna friðuðu bygginga. Í ná-
grenni þess eru merkilegar rækt-
unarminjar, eins og til dæmis beða-
sléttur og heyið af
Hvanneyrarengjum var undirstaða
búskaparins.
„Við vorum svo heppnir að þegar
unnið var að uppbyggingu bænda-
skólans, á árunum 1963-65, var
ákveðið að byggja á alveg nýjum
stað. Það var dálítið tekist á um það
en Guðmundur Jónsson skólastjóri
og samstarfs-
menn hans
ákváðu þetta.
Þess vegna er
gamli staðurinn
eins og hann var,“
segir Bjarni.
Hann á sér
þann draum að
stofnað verði
rannsóknarsetur
búnaðarsögu 20. aldar í tengslum
við landbúnaðarsafnið. Það gæti
styrkt fræðsluþátt safnsins. „Ég
kem aftur að því, að þetta er ekki
aðeins hlutasafn. Sagan er jafn
mikilvæg og hverju tækin breyttu,
hvernig þau voru nýtt til að losa
vinnuaflið til sveita þannig að það
gæti nýst til annarra hluta. Það var
meginhlutverk bændaskólans að
hagræða og spara vinnufólk,“ segir
Bjarni. Hann bendir á að einn góður
bóndi við heyskap í dag slái á við
200-300 sláttumenn hér áður fyrr.
Samspil tækjanna við
umhverfið styrkir safnið
LANDBÚNAÐARSAFNIÐ Í HALLDÓRSFJÓSI
Bjarni Guð-
mundsson
BAKSVIÐ
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Forsætisráðherra mun í dag stað-
festa heildarfriðlýsingar gömlu bæj-
artorfunnar á Hvanneyri ásamt bú-
setu- og ræktunarminjum, á alls
rúmlega 100 hektara svæði. Er
þetta í fyrsta skipti sem heil húsa-
þyrping ásamt öllu hennar umhverfi
er friðlýst sem ein heild.
Friðlýsingin er gerð samkvæmt
eldri lögum en er mjög í anda glæ-
nýrra laga um verndarsvæði í
byggð sem samþykkt voru á síðustu
dögum þingsins. Stefnumörkunina
sem þau lög grundvallast á er að
finna í stefnuyfirlýsingu núverandi
ríkisstjórnar.
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson
forsætisráðherra mun kynna frið-
lýsinguna á Hvanneyrarhátíð í dag.
Það mun hann gera frá tröppum
Hvanneyrarkirkju sem er í hjarta
gömlu bæjartorfunnar.
Vernda ásýnd staðarins
Heimamenn á Hvanneyri hafa
lengi unnið að undirbúningi friðlýs-
ingar Hvanneyrartorfunnar. Fyrir
þremur árum var lokið við byggða-
og húsakönnun sem er grundvöllur
friðlýsingarinnar og rektor Land-
búnaðarháskóla Íslands lagði til við
Minjastofnun Íslands að hún yrði
friðuð.
Í undirbúningnum þróaðist hug-
myndin um að taka allt landið sem
tengist byggingunum með í friðlýs-
inguna. Það er til að vernda ásýnd
staðarins, mannvistarleifar, garða,
ferjustað við Hvítá og fyrri tíðar að-
komuleiðir heim að staðnum, meðal
annars á sjó frá Borgarnesi. Einnig
tekur hún til friðaðra menning-
armarka í kirkjugarði, jarðræktar-
minja, varnar- og áveitugarða og
skurða sem tengdust engjarækt á
bökkum Hvítár.
Björn Þorsteinsson, rektor Land-
búnaðarháskólans, segir að flæði-
engin við Hvítá hafi verið grund-
völlur þess að búnaðarskóla var á
sínum tíma valinn staður á Hvann-
eyri. Vegna framburðar Hvítár hafi
þær verið með afurðamestu hey-
skaparlöndum og gert kleift að
fóðra skepnur á stóru skólabúi.
Gæti orðið fyrirmynd
Ragnar Frank Kristjánsson,
landslagsarkitekt og lektor við
Landbúnaðarháskólann, segir að
víða erlendis séu menningarheildir
varðveittar, á svipaðan hátt og nú
er verið að gera á Hvanneyri. Það
hafi gefist vel og skapað þessum
svæðum mikil tækifæri, meðal ann-
ars í ferðaþjónustu. Það vonast
hann til að gerist ef það tekst að
innleiða þessar aðferðir hér. Frið-
lýsing Hvanneyrar gæti orðið fyr-
irmynd fyrir aðra landeigendur.
Þeir geti óhræddir friðað búsetu-
landslag ásamt húsum og auglýst
það upp og nýtt, til dæmis fyrir
ferðaþjónustu. Vonast hann til að
hugmyndafræðin skili sér til nem-
enda skólans.
Ragnar leggur á það áherslu að
friðlýsingin komi ekki í veg fyrir
áframhaldandi þróun og að hægt
verði að viðhalda öllum hefð-
bundnum landbúnaðarnytjum. Það
að slá engjarnar sé liður í nýtingu
landsins og varðveislu. Einnig nýt-
ing íbúa staðarins á landinu til úti-
vistar. „Það eiga ekki að þurfa að
verða árekstrar á milli hefðbund-
innar nýtingar og friðlýsingar,“ seg-
ir hann.
Reynt að auka nýtingu
Flest húsin innan hins friðlýsta
svæðis eru í eigu Landbúnaðarhá-
skóla Íslands. Þau nýtast illa í nú-
tíma skólahaldi. „Það er samt mik-
ilvægt fyrir skólann að hafa áhrif á
það hvað verður um þessar bygg-
ingar og hvernig þeim er ráðstafað.
Á svona litlum stað er óhjá-
kvæmilegt að starfsemin sé á for-
sendum skólans og í samræmi við
hans þarfir,“ segir Björn Þor-
steinsson rektor og skýrir það nán-
ar: „Við þurfum til dæmis að hýsa
hér nemendur sem koma í stað-
arlotur, bæði háskólanemendur og
nemendur í endurmenntun. Við
þurfum líka aðstöðu fyrir félagslíf
nemenda. Við fullnýtum ekki mann-
virkin á heilsársgrunni og þurfum
því að hugsa um fjölbreyttari nýt-
ingu þeirra en við getum ein staðið
fyrir.“
Landbúnaðarháskólinn auglýsti
eftir nýjum rekstraraðilum fyrir fé-
lagsaðstöðu sem í daglegu tali er
nefnd „Kollubar“ eða „Knæpan“ og
óskaði um leið eftir hugmyndum um
nýtingu fleiri bygginga sem sam-
ræmdist þörfum skólans, nemenda
og staðarins í heild. Björn segir að
hópur einstaklinga og fyrirtækja á
staðnum og úr nærumhverfi hans
hafi komi með mjög áhugaverðar
hugmyndir um útfærslu á slíku,
meðal annars fyrir ferðaþjónustu.
Einn þátturinn er ódýr og fábrotin
gisting sem virðir upprunalegt horf
bygginganna. Þegar er hafinn
rekstur kaffihúss í safnaðarheimili
Hvanneyrarkirkju sem er í Gömlu
skemmunni. Björn tekur fram að
við slíka samninga um eigur ríkisins
þurfi að virða ýmsar leikreglur í
samfélaginu, meðal annars sam-
keppnisreglur, og það taki tíma að
vinna málið. Telur hann að stjórn-
kerfið sé reiðubúið að hjálpa skól-
anum að vinna að þessum málum,
til hagsbóta fyrir hann og staðinn.
Af hlaðinu Hvanneyrarkirkja er í miðju bæjartorfunnar. Landbúnaðarsafn Íslands er í Hall-
dórsfjósi sem sést í baksýn. Forsætisráðherra mun tilkynna um friðunina af kirkjutröppunum.
Morgunblaðið/Helgi Bjarnason
Í Frúargarðinum Hin raunverulega framhlið Skólastjórahússins snýr út að skólagarðinum
sem liggur á milli þess, Gamla skólahússins og leikfimihússins.
Bæjartorfan friðlýst með flæðiengjum
 Forsætisráðherra skrifar í dag undir friðlýsingu gömlu skólahúsanna á Hvanneyri, úti-
húsa og kirkju  Með fylgir búsetulandslag  Ný nálgun við friðlýsingu mannvirkja
Stjórnendur Ragnar Frank Kristjánsson og Björn Þorsteinsson.
Fyrstu menntuðu húsameistarar
þjóðarinnar teiknuðu helstu húsin
á gömlu bæjartorfunni á Hvann-
eyri. Rögnvaldur Ólafsson teiknaði
Hvanneyrarkirkju og skólahús
Bændaskólans og Einar Erlends-
son teiknaði leikfimihúsið. Þá tók
Guðjón Samúelsson húsameistari
við. Teiknaði Skólastjórahúsið og
Fjósið (Halldórsfjós). Fjósið er
kennt við Halldór Vilhjálmsson
skólastjóra sem jafnframt lét reisa
öll helstu skólahúsin.
Skemman er elsta húsið á
Hvanneyri, byggt árið 1896 að til-
hlutan biskups, sem frekar vildi
láta byggja slíka geymslu en láta
nota gömlu kirkjuna til slíks. Þar
er nú safnaðarheimili og kaffihús.
Hvanneyrarkirkja var byggð
1905 eftir teikningu Rögnvalds
Ólafssonar. Hún kom í stað kirkju
sem byggð var á hól sunnan kirkju-
garðsins en fauk 1902.
Gamli skólinn var reistur árið
1910. Þar eru kennslustofur og
herbergi fyrir gesti á efri hæð-
unum. Fyrir framan kennslustofur
á fyrstu hæð hússins er lítill salur
sem að sögn Halldórs Vilhjálms-
sonar var ætlaður til „áfloga og
skemmtana“.
Leikfimihúsið var byggt að
mestu leyti úr afgangstimbri frá
byggingu Gamla skólans. Húsið
var ekki eingöngu notað til leik-
fimikennslu, þar voru einnig haldn-
ir fræðslufundir og samkomur
enda var salurinn á þeim tíma
stærsti samkomusalur í Borg-
arfirði. Leikfimihúsið er eitt af
þremur elstu íþróttahúsum lands-
ins sem enn eru í notkun.
Skólastjórahúsið sem enn
stendur er byggt árið 1920 eftir
teikningum Guðjóns Sam-
úelssonar, á sama stað og tvö
fyrri skólastjórahús sem bæði
brunnu. Það var gert með tvöföld-
um steyptum veggjum með mó-
einangrun og kostaði um 194 þús-
und krónur. Í kjallara hússins þar
sem áður var borðsalur skólans er
bókasafn Landbúnaðarháskólans.
Garðurinn suðvestanvert við hús-
ið (skólagarðurinn) er að stofni til
frá fyrsta tug aldarinnar.
Fjósið (Halldórsfjós) er teikn-
að af Guðjóni Samúelssyni og var
byggt á árunum 1928-1929. Það
var byggt fyrir 80 gripi og þótti
stórt og vandað á sínum tíma. Á
fjósloftinu var íbúð. Þar eru Land-
búnaðarsafn Íslands og Ullarselið.
Hús eftir fyrstu húsameistara þjóðarinnar
GAMLA BÆJARTORFAN Á HVANNEYRI
Torfan Skipulag og húsagerðarlist minn-
ir um margt á danskt stórbýli.