Morgunblaðið - 11.07.2015, Blaðsíða 25

25
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. JÚLÍ 2015
Flatmagað í sælunni Sællegur selur virðir fyrir sér ferðalang við Jökulsárlón. Selir hafa það gott í lóninu. Það er hæfilega svalt og inn í það ganga fiskar sem fáir fúlsa við, allra síst selir.
RAX
„Svo bregðast
krosstré sem önnur
tré“ kom mér í hug eft-
ir lestur greinar Vil-
hjálms Bjarnasonar
hér í blaðinu 5. júní sl.
Ástæðan er sú að fáir
alþingismenn hafa sýnt
í sama mæli og hann að
þeir eru traustsins
verðir til að fjalla um
mikilvæg þjóðfélags-
mál. Vilhjálmur hefur verið vakandi
um hagsmuni einstaklingsins á vett-
vangi fjármála og þá skyldi maður
ætla að hann væri einnig vakandi um
almannahagsmuni í því máli sem
snertir alla, hvar sem þeir búa á
hnettinum, umhverfismálunum. Í
þessu efni virtist mér þingmaðurinn
áhyggjulausari en efni standa til,
það vakti með mér eftirfarandi hug-
renningar.
Vilhjálmur horfir á atburði líðandi
stundar af sjónarhóli upplýsing-
armanna um miðja átjándu öld hér á
landi sem sáu fyrir sér blómleg býli í
gjöfulu og fögru landi. Þetta er
áhugaverð nálgun. Spurningin er sú
hvort Vilhjálmur dregur af henni
réttan lærdóm enda forsendur ólík-
ar um miðja átjándu öld og á fyrri
hluta tuttugustu og fyrstu aldar.
Með fyrirsögn greinar sinnar í
Morgunblaðinu 5. júní sl. stillir þing-
maðurinn upp tveim valkostum. Þar
gerir smáorðið „eða“ útslagið:
„Lystigarður ljúfra kála eða birta og
ylur.“ Upplýsingarmenn settu skyn-
semina í öndvegi, þannig vildu þeir
rækta land og lýð, hér var umbóta-
hreyfing í orðsins fyllstu merkingu.
Þingmaðurinn sér hér hins vegar tvo
valkosti, annað hvort sitjum við uppi
með lystigarða og kálgarða eða okk-
ur tekst að framleiða orku sem færir
okkur birtu og yl. Þannig sér hann
valkosti okkar tíma.
Í greininni lesum við
enn fremur: „Getur
verið að ný tækni, nýir
orkugjafar eða ný
þekking geti leitt af sér
nýja „upplýsingaöld“
þar sem leiðarljósið
verður sjálfbærni, bætt
mannlíf, lífsgæði og
lífskjör?“ Enginn þarf
að efast um að svarið
við þessari spurningu
hlýtur að vera jákvætt.
En hver er raunveru-
leikinn? Ný tækni, nýir
orkugjafar og ný þekking hefur oft-
ar en ekki haft í för með sér nýjar
ógnir við lífríkið. Ein ástæðan er sú
að náttúran er í margra augum hrá-
efnið eitt, auðlind sem sé lítils virði
fyrr en hún hefur verið nýtt og
einskis virði umfram það. Sporin
hræða, enda er hverjum manni ljóst
að skynsemin hefur ekki alltaf ráðið
ferðinni. Ein kynslóð skammsýnna
leiðtoga getur haft varanleg áhrif;
höfuðtákn eyðileggingarinnar,
Chernobyl, er öllum enn í fersku
minni.
Afþreyingarsamfélagið
Þegar grannt er skoðað snýst
málið einnig að miklu leyti um lífsstíl
okkar Vesturlandabúa. Hann er
hvatinn að baki og krefst linnulausra
fórna af hálfu lífríkisins, þar sem
landið er ekki lengur „fagurt og
frítt“ heldur hráefni sem bíður þess
að komast í „nýtingarflokk“. Vest-
ræn nútímasamfélög eru hugsjóna-
lítil „afþreyingarsamfélög“ svo vitn-
að sé í þjóðfélagsfræðinginn
Gerhard Schulze og bók hans Af-
þreyingarsamfélagið (Die Erlebn-
isgesellschaft, 2005 [1993]). Þar er
kjörorðið að eignast sem mest og lifa
sem hæst, lokum augunum fyrir af-
leiðingunum, þær lenda í fanginu á
komandi kynslóð. En þær eru aug-
ljósar og þær ætti þingmaðurinn að
þekkja vel úr gögnum Sameinuðu
þjóðanna um ástand andrúmslofts-
ins svo aðeins sá þáttur málsins sé
settur á oddinn.
En vandinn snýr einnig að menn-
ingu sem metur lítils fegurð náttúr-
unnar og þar með gildi hennar eins
og hún er í sjálfri sér. Jónas Hall-
grímsson veigraði sér ekki við að
tala um „blinda menn“ í Huldu-
ljóðum „sem unna því lítt sem fagurt
er“ og átti við þá sem loka augunum
fyrir fegurðinni. Í fagurfræði róm-
antíska tímans jafngilti fegurðin
guðdómnum, hún var æðst allra
gilda og var frumforsenda mann-
úðar og mennsku. Hulduljóð orti
listaskáldið í minningu hugsjóna-
mannsins Eggerts Ólafssonar. Verð-
miði á fegurðina er ekki auðfundinn
frekar er á önnur ómetanleg lífs-
gildi, áþreifanleg eða huglæg, þar
nýtast markaðslögmálin ekki. Er
hún af þeim sökum einskis virði?
Vilhjálmur gengur út frá því að
saga mannsins sé þroskasaga, leiðin
liggi inn í paradís framtíðarinnar.
Þess vegna gefur hann sér að mið-
aldir hafi verið vondur tími og grípur
til klisjunnar um „myrkar miðaldir“.
Samt vitum við að miðaldir í Evrópu
voru einhver mesti glæsitími álf-
unnar hvort sem litið er til húsa-
gerðarlistar, bókmennta eða mynd-
listar, að ónefndri guðfræði og
heimspeki. Hversu mörg verk þeirra
tíma hafa ekki ratað inn á heims-
minjaskrá Sameinuðu þjóðanna?
Tuttugustu öldina nefndi skáldið W.
H. Auden hins vegar „öld óttans“ og
fékk Pulitzerverðlaunin fyrir sam-
nefnda ljóðabók 1948. Tuttugasta
öldin var ekki síður myrk öld en aðr-
ar aldir, kannski myrkust allra alda.
Við getum svo spáð í horfurnar fyrir
yfirstandandi öld. Hvaða yfirskrift
bíður hennar?
Reyndar sagði þýski heimspek-
ingurinn Walter Benjamín áreið-
anlega réttilega að „allar heimildir
úr menningarsögunni væru öðrum
þræði heimildir um villimennsku“. Í
menningargagnrýni Benjamíns og
Frankfurtarskólans, sem hafði mikil
áhrif á 68-byltinguna, var bent á yf-
irborðsmennsku og blekkingar lífs-
stílsins þar sem „frelsið felst í því að
hafa mikið úrval á öllum sviðum – en
í reynd er allt hvað öðru líkt“. Þeir
bentu einnig á þvingun afþreying-
arsamfélagsins, sem vill steypa alla í
sama mót, sbr. lista yfir „mest seldu
bækurnar“: best fyrir þig að lesa það
sem allir eru að lesa og horfa á það
sem allir eru að horfa á, þá ertu eins
og hinir. Getum við ekki verið sam-
mála um að hér sé kjörinn jarðvegur
fyrir lýðskrum, sem okkur flestum
er í nöp við?
Skynsemi upplýsingarmanna
Þingmaðurinn segir að einkenni
upplýsingartímans á átjándu öld hafi
„í auknum mæli [verið] vísindaleg
vinnubrögð byggð á skynsemi og
raunhyggju frekar en trú á yfirnátt-
úruleg öfl eða aðrar bábiljur.“ Þetta
má til sanns vegar færa, en gætum
samt að orðalaginu. Það skyldi þó
ekki vera að okkar tímar einkennd-
ust einnig og jafnvel ekki síður af bá-
biljum af ýmsu tagi og trú á ann-
arleg öfl ýmist af náttúrulegum eða
yfirnáttúrulegum toga?
Þeir mágarnir séra Björn í Sauð-
lauksdal og Eggert Ólafsson, sem
Vilhjálmur fjallar um í grein sinni,
voru í fremstu röð upplýsing-
armanna hér á landi. Skynsemin var
sett á dagskrá með nýjum krafti,
ekki svo að skilja að hún hafi ekki
verið fyrir hendi í hugmyndaheimi
mannsins, hún var hátt skrifuð á öll-
um öldum allt frá hinum spöku
Forn-Hebreum og Forn-Grikkjum,
Marteinn Lúther setti skynsemina á
oddinn í einni frægustu ræðu sem
flutt hefur verið í okkar heimshluta,
á ríkisþinginu í Worms 1521, einnig
setti hann samviskuna í sviðsljósið
og svo eigið hugrekki andspænis
valdakerfum keisara og páfa, öfl-
ugustu valdakerfum þeirra tíma. En
hvar er skynsemin núna á vegi
stödd? Hvar eru hinir sönnu um-
bótamenn sem hafa hugrekki til að
horfast í augu við þennan mesta
vanda samtímans?
Lokaorð þingmannsins eru þessi:
Viljum við ekki birtu og yl heima hjá
okkur og að íbúar, langskólagengnir
sem aðrir, geti bætt hér lífskjör,
aukið framleiðni og lífsgæði hér á
landi? Ekkert af þessu firrir þing-
menn frá því að leggjast á sveif með
verndun náttúrunnar, þeir sem búa
að vísinda- og tækniþekkingu eru
ekki undan því þegnir að huga að
raunverulegum lífsgæðum heldur er
ábyrgð þeirra ekki minni en ann-
arra.
Aukin lífsgæði og verndun lífrík-
isins ættu að geta átt samleið en þar
kemur ekkert af sjálfu sér. Saga
undanfarinna áratuga sýnir að ým-
islegt er hægt í þeim efnum sé vilji
fyrir hendi. Skynsamleg verndun líf-
ríkisins er eitt stærsta pólitíska mál
samtímans á vettvangi Sameinuðu
þjóðanna, ekki verður lesin mikil
bjartsýni út úr skjölum samtakanna
um það efni heldur hið gagnstæða.
Enn er því full þörf á því að flýta sér
hægt. Hér er úr háum söðli að detta
sé óvarlega farið, það ætti öllum að
vera ljóst. Væri ekki svigrúm fyrir
okkur Íslendinga að vera hér í far-
arbroddi og horfa með þeim augum
til upplýsingarmanna sem Vil-
hjálmur Bjarnason metur að verð-
leikum?
Eftir Gunnar
Kristjánsson » Aukin lífsgæði og
verndun lífríkisins
ættu að geta átt samleið
en þar kemur ekkert af
sjálfu sér.
Gunnar Kristjánsson
Höfundur er dr. theol., er fyrrverandi
prófastur.
Lífríki og lífsstíll