Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Síða 74

Hjalti Hugason
hafi samið þá orðræðu sem hér var rakin eða að minnsta kosti ritstýrt henni
mjög. Ég tel söguna því fráleitt ótvíræða heimild um orðaskipti á alþingi sum-
arið 1120. Hér er þó að fleiru að hyggja.
Almenn samstaða ríkir um að Þorgils sögu og Hafliða sé ætlað að gegna
hlutverki siðbætandi dæmisögu og að ritið hafi verið tekið saman til að vinna
gegn hatrömmum átökum Sturlungaaldar.54 Ætti sagan að þjóna þeim tilgangi
gat höfundur tæplega byggt boðskap hennar á rökleiðslu sem stakk í stúf við
það sem menn þekktu á ritunartíma hennar. Við verðum því að ætla að burt-
séð frá hugsanlegum orðum og æði Böðvars Asbjarnarsonar á þingi 1120 hafi
þau orð sem honum voru lögð í munn ekki virkað fráleit, framandi eða ótrú-
verðug þegar sagan var skráð um 1240. Þá er það almennt viðtekið mat að í
samfélögum sem ekki einkennast af örri þjóðfélagsþróun breytist hugarfars-
legar aðstæður hægt og að almenn viðhorf séu stöðug þótt ekki séu þau óbreyt-
anleg. Hafi höfundur Þorgils sögu og Hafliða talið þau orð sem hann lagði
Böðvari í munn eiga þegnrétt í samtíðsinni hafa þau að öllum líkindum ekki
heldur verið ótrúverðug 120 árum áður. Niðurstaða mín er því sú að þó svo
að við verðum að líta á tilvitnuð orð sem skáldskap í nútímamerkingu hafi
þau þrátt fyrir allt nokkurt heimildargildi um hugarfars- og trúarsögulegar
aðstæður meðal höfðingja hér á landi á tímabilinu 1120-1240. Ég er enda
þeirrar skoðunar að skáldverk geti verið allt eins eðlilegur og trúverðugur
miðill til að koma niðurstöðum hugarfarssögulegrar greiningar á framfæri og
texti sem við teljum fræðilegan nú á dögum.
Er þar með komið að síðara dæmi mínu sem kann að vera sýnu umdeild-
ara en hið fyrra þótt ég telji það sjálfur eigi að síður fullgilt. Það sæki ég þó
til rits sem alfarið hlýtur að flokkast sem skáldrit en þar er um Brekkukots-
annál Halldórs Laxness að ræða. í upphafi bókarinnar er gerð nokkur grein
fyrir trúarháttum og trúarafstöðu Björns í Brekkukoti og segir þar:
Afi minn Björn í Brekkukoti var einginn bókamaður, ég vissi aldrei til hann læsi
bók utan húslestrarbók eftir Jón Vídalín biskup ... Þennan vídalínslestur las hann
á hverjum sunnudegi uppúr hádeginu. Hann las oftast rétt en stundum skakt, aldrei
beinlínis vel, en lagði áherslu einkum á tvent: að draga rétt seiminn í lestrinum;
og í annan stað, hlaupa ekki yfir þær tölur þar sem gerð var grein fyrir bók,
kapítula og versi sem í var vitnað úr heilagri ritníngu, stundum oft í hverri
setníngu ... En honum skeikaði sumsé aldrei í þessu sérstaka lestrarlagi sem fólk
hér fyrmeir hafði við guðsorð, þessum tilbreytíngarlausa og hátíðlega tóni með
hárri raddlegu og hrapi sem endaði í kvarttóni í lok setníngar,... 55
54 íslensk bókmenntasaga 1992: 321-322 (Guðrún Nordal). Sverrir Jakobsson 1998: 7-8.
55 Halldór Laxness 1990: 24-25.
72