Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2008, Blaðsíða 45

Fyrstu kynslóðir kristinna manna hafa áreiðanlega átt í basli með að
skilja hinn nýja sið og hafa haldið sínum fornfálega skilningi á tilverunni að
einhverju leyti. En á þeim tíma, sem kristnin var „ung og vanger“, var margt
skrifað og ekki allt í samræmi við „réttan“ skilning samkvæmt lærðustu
guðfræðingum. Þó sjá megi merki um, að skipulega hafi verið unnið að því
að uppfræða lýðinn, og nokkrir hugsjónamenn hafi kunnað með fræðin að
fara, þá þá er óvarlegt að ætla að svo hafi verið um fjöldann. Eftir þvi sem
kristnin hefur fest sig í sessi hefur rétttrúnaðurinn og hin kristna heimsmynd
orðið mönnum tamari og velkristnir menn hafa fundið hvöt hjá sér til þess
að betrumbæta skrif fyrirrennara sinna. Ýmsir fræðimenn hafa einmitt rekið
augun í slíka þróun firá misskilningi og forneskjulegum leifum til upplýsts
rétttrúnaðar.3 I sumum fornum textum koma fyrir atriði, sem gátu talist
óheppileg og á skjön við „rétta kristni“ samtímans. Þeir sagnaritarar, sem
hafa verið betur uppfræddir í kenningum kirkjunnar manna um trúna og
inntak hennar, hafa því áreiðanlega hyllst til þess að fínpússa og betrumbæta
texta fyrirrennara sinna. Þess konar leiðsögn hafa ýmsir fræðimenn notast
við í aldursgreiningu á texta. I tveimur gerðum Jóns sögu helga er hægt
að sjá mun, sem stafar víslega af auknum réttrúnaði. 4 Sláandi dæmi, sem
útgefandinn Peter Foote nefnir, er í frásögn af hjónaböndum Jóns en þar er
skotið inn í yngri textann, yfirmáta munkalegri klausu um meint hreinlífi
Jóns, „ok er þat margra manna ætlan at hann hafi með hvárigri líkamliga
flekkazk.“(Jóns saga, 191). Hér hefur ritarinn ljóslega verið undir áhrifum
frá hugmyndafræði ríkjandi réttrúnaðar um einlífi presta og þannig reynt
að bera í bætifláka fyrir heilagan Jón.5
Sömu sögu er að segja af óviðurkvæmilegum heiðnum leifum, sem
vart verður við í Ólafs sögu helga og Anne Holtsmark veltir fyrir sér. Þar
er gefið í skyn að Ölafur helgi hafi þegið nafn sitt og líf af rammheiðn-
um haugbúa, Ólafi Geirstaðarálfi, og jafnvel verið álfurinn endurborinn.
Anne Holtsmark ályktar þannig, að þessi hugmynd um „at kong Olav var
3 Peter Foote og Anna Holtsmark sjá umfjöllun hér á eftir. Með rétttrúnaði er átt við þær kenningar
sem viðurkenndar voru sem réttar af hinni alþjóðlegu kirkju.
4 Peter Foote segir um þessa tilhneigingu yngri ritarans:„Hjá ritstjóranum kemur greinilega fram að
athyglisverðar breytingar á viðhorfi hafa orðið á um það bil einni öld sem var í milli frumgerðar
Jóns sögu og þeirrar sem L er fulltrúi fyrir.“Foote 2003, bls.ccxxvii.
5 Peter Foote 2003, bls. ccxxvii.
43