Jökull - 01.12.1993, Síða 63

EYJAR I ELDHAFI
Jón Jónsson,
Smáraflöt 42, 210 Garðabæ
INNGANGUR
Þegar Skaftáreldar geisuðu, hraun flæddi yfir og
breytti grónu landi í svarta, líflausa auðn, stóðu hér og
þar eftir svæði sem gróðurvinjar í auðninni. Af þeim
sökum fengu þau hólma-nafn, sem þau halda enn í dag,
þótt gróðurfarslega hafi, fyrir löngu, runnið saman við
hraunið sem fljótlega klæddist grámosakápu.
Frá Hawaii eru slík fyrirbæri vel þekkt, og á máli
innfæddra nefnd kipúka, eyjar.
Vikur- og öskufall hefur verið tiltölulega lítið í
Skaftáreldum. Askan hvarf á fáum árum ofan í mýr-
arnar og 10 árum eftir gosið segir Sveinn Pálsson
(1945, bls. 558): "Vikurinn er samt alveg horfinn of-
an í grasrótina." Af hæðum hefur askan fljótt skolast
í vorleysingum og fokið. Þær miklu vikurhrannir,
sem enn þekja stóran hluta Úlfarsdalsskerja að sunn-
anverðu, eru nær örugglega að langmestu leyti frá fyrra
gosi í Eldborgaröðum og vikurskaflar, víðs vegar um
Vesturafrétt, eldri en Skaftáreldar, og frá öðrum gos-
stöðvum.
hnútuhólmi
Hólmi þessi (Mynd 1) er suðaustur af - og tekur
nafn af Hnútu, sem er móbergshryggur, hér og þar með
Jökulbergskápu, en norðan hans er vesturendi gígarað-
arinnarmiklu, sem síðastgaus 1783. Ájarðfræðikort-
um þeim sem nú eru til og gefin hafa verið út (blað
6, Mið-Suðurland) er Hnútuhólmi ekki merktur, en
á korti Björns Jónassonar (1974) sem "Óskilgreindir
gervigígir" og er það vísindaleg varfærni, sem margir
mættu taka sér til fyrirmyndar. Mest áberandi í lands-
lagi Hnútuhólmans, og það sem nafnið nú einkum
tengist, er þyrping mikilla gjallhóla, gervigíga, sem
eldri eru en Skaftáreldahraun. Hins vegar er hólminn,
sem Skaftáreldahraun skildi eftir verulega stærri og í
heild vart minni en 3 km2. Utan gervigíganna eru mót
eldri og yngri hrauna víða mjög óljós.
Hæstir eru hólarnir nyrst á svæðinu og margir um
og yfir 20 m, en milli þeirra eru djúpar lautir, oft 6-8 m
og þar yfir. Svo eru þar snotrir strompar með lóðrétta,
ókleifa eða illkleifa veggi hlaðna úr rauðum kleprum.
Oft eru þeir 2-3 m í þvermál, 4-5 m djúpirog með mik-
inn gróður á botni. Yfirleitt eru gervigígirnir hrúgur
af gjalli, kleprum og hraunkúlum ásamt alla vega lög-
uðum hraunflygsum. Sumir eru með reglulega gígskál
í kolli, aðrir bara strýtur og enn aðrir bungulaga ásar
eða hryggir með niðurföll og skálar hér og þar, þar sem
grjótið aðeins gægist fram. Víðast standa gervigígirnir
þétt, en milli þeirra, á stöku stað, koma fyrir hraunrás-
ir eða traðir með helluhraunsáferð. Yfirleitt er þetta
eldra hraun með stórbrotnari og meira ákveðin hellu-
hrauns svipmót heldur en Skaftáreldahraun. Norðan
við nyrstu hólana má glöggt sjá hvernig það hraun hef-
ur rekist á hólaþyrpingunaog við það pressast saman í
fellingalagaða garða áður en það klofnaði í tvo strauma
sem féllu sinn hvorum megin við hólana (Mynd 2). Af
þessu er fullkomlega ljóst að aldursmunur er þessara
myndana. Auk þess er þykkur jarðvegur, sendinn að
vísu, og með miklu áfoki, en líka öskulögum, kominn
yfir gervigígina og sýnir það að aldursmunur hlýtur að
vera mikill og enn kemur fleira til.
SANDSTEINN
Það kom nokkuð á óvart að finna, norðan til á
svæðinu á og utan í nokkrum hólanna allstóra, meira
eða minna hellulaga, steina úr lagskiptum sandsteini
(Mynd 3). Enn sem komið er hafa þeir fundist á litlu,
afmörkuðu svæði. Sumir eru reistir á rönd, aðrir liggja
flatir og svo allt þar á milli, en allir eru eins að gerð og
úr sama efni. Að mestu er uppistaðan fínn móbergs-
JÖKULL, No. 43, 1993 61