Jökull - 01.12.1993, Síða 69

BREIÐAMERKURSANDUR
Sigurður Björnsson
Kvískerjum, Öræfum
í Landnámabók stendur: "Þórður Illugi son Ey-
vindar eikikróks braut skip sitt á Breiðársandi; honum
gaf Hrollaugur land milli Jökulsár ok Kvíár, ok bjó
undir Felli við Breiðá."
Þetta er fyrsta heimild um það svæði sem nú er
nefnt Breiðamerkursandur og ber með sér að fram-
an undir Breiðamerkurfjalli hefur verið gott undir bú.
Raunar hafa menn talið að Fell, sem þarna er nefnt haíi
verið nafn bæjar Þórðar, en samkvæmt venjulegu máli
er þarna um nafn á fjalli að ræða, sem bærinn stóð við.
Þar kemur ekki annað fjall til greina en það sem nú er
nefnt Breiðamerkurfjall og spurning er hvort þarna er
um sérnafn að ræða. Að minnsta kosti hefur höfundur
textans talið vissara að geta þess að það var við Breiðá.
En sé þetta sérnafn, er sú viðbót til að greina þetta Fell
frá Felli í Fellshverfi.
Hér er gengið út frá því að bær Þórðar hafi verið
bærinn Fjall, sem stóð við Bæjarsker í Breiðamerkur-
fjalli og jökull huldi síðustu leifar af árið 1700 (Blanda
I). En hugsanlega má skilja þetta svo að bærinn hafi
verið framan við fjallið, en staðið við Breiðá. Þar
var bær sem virðist hafa verið höfuðból á Söguöld og
nefndur var Breiðá. Hann kemur nokkuð við sögu í
Njálu og með þeim hætti að hvort sem um arfsögn
eða skáldskap er að ræða hlýtur Breiðá að hafa verið
mjög góð jörð. Engin ástæða er til að ætla að ekki
hafi einnig verið svo um Fjall, en það hefur fyrr orðið
fyrir skakkaföllum og eyðst af völdum vatna og jökla
en Breiðá, sem endanlega fór í eyði 1698 (Blanda I).
Eflaust hefur verið búið þar meðan það var mögulegt,
°g má ráða af vísu frá þeim tíma að kýrnar hafi fallið
vegna fóðurskorts. Jökullinn var kominn svo nærri
bænum, sem stóð þó 1709 að hann var kominn yfir
bænhústóftina (Blanda I, 1918). Eftir það hefur hann
gengið hægt fram til 1756, því Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson sáu leifar af túni þegar þeir fóru um
(Ferðabók, 1975). Heimildfrá 1525 segir bæinn heita
Breiðármörk, og svo nefnir Isleifur Einarsson sýslu-
maður hann 1709 (Blanda I, 1918). Ekki er vitað
hvernig á þessari nafnbreytingu stóð, en geta má þess
til að ekki hafi þótt hentugt að hafa sama nafn á bænum
og ánni og hafi hann þá verið kenndur við skóg sem
á jörðinni var. Seinna hefur nafnið afbakast og er nú
jafnan sagt Breiðamerkursandur og Breiðamerkurfjall
en ekki Breiðármerkursandur eins og eflaust hefur ver-
ið sagt fram yfir 1700.
Nú er land Breiðármerkur aðeins talið 900 faðmar
tólfræðir, frá vestri til austurs (Fjaran), en í Alþing-
isbók er lengd fjörunnar árið 1587 talin 18. hundruð
faðmar tólfræðir og svo er einnig gert í vitnisburði frá
1701 (Jón Eyþórsson, 1952). Hver ástæðan er fyr-
ir þessari breytingu vita menn ekki, en eystri mörkin
virðast hafa verið miðuð við grjótrönd í jöklinum um
1700, sem bera átti í kennileiti í Máfabyggðum (Jón
Eyþórsson, 1952). Hafi mörkin verið miðuð við rönd
í jöklinum hljóta þau að hafa færst vestur þegar jök-
ullinn gekk fram og er hugsanlegt að það sé ástæðan
fyrir breytingunni.
Sandar í Skaftafellssýslum eru með mjög fáum
undantekningum kenndir við bæi eða byggðarlög, og
vitað er að Skeiðarársandur hét áður Lómagnúpssand-
ur, þ.e. var kenndur við Núpsstað. Breiðársandur hef-
ur því verið kenndur við bæinn Breiðá. Hann hefur
verið myndaður af Jökulsá, sem sennilega hefur runn-
ið austanhallt á honum, og getur það skýrt að hann
var kenndur við Breiðá en ekki Fell. Nú eru leifar af
aurkeilu milli farvega Nýgræðnakvísla og Stemmu, en
alveg óvíst að Breiðársandur hafi verið svo víðáttumik-
ill á Landnámsöld. Austasti hluti jarðarinnar Breiðár
hefur því verið gróðurlítill en aðrir hlutar vel grónir.
JÖKULL, No. 43, 1993 67