Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2011, Blaðsíða 17

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 3. tbl. 87. árg. 2011 13
Matur, fæði, næring
Þrjú orð tengjast matarneyslu umfram
önnur um leið og þau tengjast hjúkrun á
einhvern hátt: matur, fæði og næring. Matar
er neytt af ánægju, í góðum félagsskap,
áhersla er lögð á útlit og samsetningu
matarins eins og hefðir og venjur segja til
um. Matur er tengdur menningu, íslenskur
eða kínverskur matur, eða trúarbrögðum,
eins og hreinn matur hjá gyðingum. Fæði
er hins vegar borðað til að maður verði
saddur. Í sér­fæði eru valin matvæli sem
gegna einhverjum tilgangi (ofnæmisfæði,
orku­ og próteinríkt fæði) og eru jafnvel
tilbúin á ákveðinn hátt (til dæmis síað til að
fá tært fljótandi fæði). Þegar talað er um
næringu er fyrst og fremst rýnt í næringarefni
eins og kolvetni, fitu, prótein, vítamín og
steinefni til viðhalds eða uppbyggingar á
líkamsstarfseminni og orkuinnihald miðað
við þörf. Næringardrykkir, næring gefin
í gegnum næringarsondu eða í æð, eru
sértilbúnar næringarblöndur sem notaðar
eru við ákveðna næringarmeðferð.
Næring, fæði og matur – þetta þrennt
kemur hjúkrunarfræðingum við.
Afleiðingar vannæringar
Sjúklingar, sem leggjast inn á sjúkrahús,
hafa oft á einn eða annan hátt átt erfitt með
að nærast áður en til sjúkrahúsvistar kom. Í
aðdraganda sjúkrahúsvistarinnar getur verið
að verkir, ógleði eða lystarleysi hafi leitt til
þess að sumir sjúklingarnir hafi ekki náð að
borða nægilega til að halda kröftum. Ekki er
erfitt að ímynda sér að í kjölfarið hafi orðið
erfiðara að versla, elda matinn og ganga frá
í eldhúsinu. Aukinn slappleiki og hrakandi
heilsa eru eðlilegar afleiðingar: Sem sagt
dæmigerður vítahringur. Heilbrigður líkaminn
getur brúað nokkra daga til að halda upp
fullri starfsemi en þá myndast einkenni sem
benda til orku­ eða próteinskorts og geta
haft miklar afleiðingar fyrir sjúklinginn (Rolfes
o.fl., 2006).
Helstu einkenni og afleiðingar van­
næringar á sjúkrahúsi eru aukin hætta
á fylgi kvillum eins og sýkingum, líffæra­
bilun, lélegri svörun við meðferð, myndun
þrýstings sára og seinkun á sáragræðslu,
verri almennri líðan, orkuleysi og ekki
síst aukin dánartíðni (Stratton o.fl.,
2003). Vannærðir sjúklingar þurfa á meiri
hjúkrun, annarri sérfræðiþjónustu og
dýrari lyfjameðferð að halda en þeir sem
eru í góðu næringarástandi. Þeir liggja
lengur á sjúkrahúsinu, líkur á endurinnlögn
eru meiri og þar með eykst kostnaður
í heilbrigðiskerfinu. Til dæmis er talið
að kostnaður í Bretlandi við meðferð
vannærðra sjúklinga sé um það bil
helmingi hærri en við meðferð sjúklinga
með offituvandamál (Russel, 2007).
Skimun eftir vannæringu
Sjúklingar leggjast inn mun veikari en áður
fyrr og eru skemur inni. Tækifærin eru því
færri til að finna þá sjúklinga sem sýna þarf
sérstakan áhuga vegna næringarástands
þeirra. Skimun eftir vannæringu er tækni til
að finna á öruggan hátt og með einföldum
aðferðum sjúklinga sem er hætt við
vannæringu. Í klínískum leiðbeiningum frá
ESPEN (The European society for clinical
nutrition and metabolism) er mælt með
skimun eftir vannæringu á sjúkrahúsum
og stofnunum (Kondrup o.fl., 2003). Mörg
lönd í Evrópu, eins og Danmörk, Svíþjóð,
Bretland og fleiri, hafa tekið skimun eftir
vannæringu á sjúkrahúsum og stofnunum
inn í heilbrigðisáætlanir sínar. Nýlega voru
kynntar nýjar klínískar leiðbeiningar um
næringu sjúklinga á Landspítalanum. Þar
er meðal annars lögð áhersla á skimun
eftir vannæringu (Landspítali, 2011).
Fjöldi skimunartækja út af vannæringu er
til víða um heim. Íslenskt skimunartæki
hefur verið búið til og prófað gagnvart
næmi og sértækni af Ingu Þórsdóttur og
félögum (Thorsdottir o.fl., 1999, 2002,
2005; Ingibjörg Hjaltadóttir o.fl., 2007) á
ýmsum sjúklingahópum á Landspítalanum.
Skimunar blað með sjö spurningum er fyllt
út við innlögn sjúklings. Þyngd og hæð
sjúklings er mæld, líkamsþyngdarstuðull
reiknaður, spurt er um ósjálfrátt þyngdar­
tap, aldur, næringarvandamál fyrir innlögn,
sjúkra húslegu undanfarið, skurðaðgerðir
og alvarlega sjúkdóma. Stigafjöldi gefur
svo vísbendingu um hættu á vannæringu
og hjálpar til að finna sem flesta sjúklinga
sem sýna þarf frekari áhuga varðandi
næringu.
Þyngd og hæð
Upplýsingar um þyngd og hæð
sjúklings við innlögn á sjúkrahús eru
aldrei óþarfi. Hægt er að reikna líkams­
þyngdarstuðull (LÞS) (kg/m2) sem gefur
ágætisvísbendingu um næringarástandið.
LÞS undir 18,5 kg/m2 er talinn vannæring
(World Health Organisation, 2010) en
sums staðar eru mörk fyrir vannæringu
sett við 22 kg/m2 hjá öldruðum yfir 70 ára
(Westergren o.fl., 2010).
Erfitt virðist að fá þyngd og hæð skráða.
Margir telja vigtun ekki nauðsynlega,
telja tímaskort eða færni sjúklings að
geta staðið á vigtinni hindra að þyngd sé
mæld. Sums staðar veit starfsfólk ekki um
staðsetningu vogarinnar eða þá að hún
Tafla 1. Munur á mat, fæðu og næringu.
Matur (Að neyta, að njóta) Fæði (Að borða) Næring (Að nærast)
Er tengdur menningu, trúarbrögðum,
félagslífi og matarvenjum. Útlit, umhverfi,
jafnvel matreiðsluaðferðir skipta máli.
Dæmi: Íslenskur matur, kínverskur matur,
matur sem er hreinn (í gyðingatrú).
Tilgangurinn er að verða saddur / södd.
Samsetning matvæla með ákveðið
markmið eða tilgang: sykurskert fæði,
trefjaríkt fæði, þykkfljótandi fæði, orku­
og próteinríkt fæði.
Tilgangurinn er að fullnægja næringarþörf
(næringarefni í réttum hlutföllum og
formum í fæði og vökva). Næring getur
verið í föstu eða fljótandi formi, í formi
matar, næringar í gegnum næringarsondu
eða næringar í æð.