Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2011, Blaðsíða 58

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 3. tbl. 87. árg. 201154
finna í erlendum rannsóknum (Cheek o.fl., 2006; Nashita o.fl.,
2008). Í þeirri rannsókn, sem hér verður lýst, beindist athyglin
að reynslu eldri borgara, sem þörfnuðust aðstoðar vegna
hrakandi heilsu, af því að búa á sínum heimilum.
Bæði rithöfundar og heimspekingar hafa varpað ljósi á fyrirbærið
að „vera heima“ eða „eiga heima“. Jafnframt hafa fjölmargar
rannsóknir beinst að merkingu þess að búa á sínu eigin heimili
sínu. Stefán Baldursson (Baldursson, 2002) benti á að við
tengjum heimilið við öryggi, vernd og vellíðan. Heima getum
við slakað á og verið við sjálf. Við erum í okkar eigin heimi þar
sem hlutir eru kunnuglegir og tengjast atburðum og minningum
í lífi okkar. Við höfum komið þeim haganlega fyrir og göngum
að þeim á vísum stað. Allt þetta gerir heimilið að okkar stað,
stað sem við tilheyrum (Baldursson, 2002). Ýmsir hafa bent
á að þessir eiginleikar geri það að verkum að heima finnist
okkur við vera sjálfráða og eiga ótruflað einkalíf (Dekkers, 2009;
Kristín Björnsdóttir, 2008). Í hugum margra tengist heimilið
samskiptum sem hafa verið mikilvæg á lífsleiðinni og vekja
margvíslegar tilfinningar. Oft eru þetta jákvæðar tilfinningar
eins og væntumþykja og gleði en þó getur heimilið líka vakið
tilfinningar sem tengjast einangrun og frelsissviptingu, jafnvel
ofbeldi og misnotkun (McGarry o.fl., 2011).
Ýmsar rannsóknir hafa verið gerðar á reynslu eldri borgara, sem
þarfnast aðstoðar í kjölfar hrakandi heilsufars, af því að búa á
heimilum sínum. Í þeim endurómar ofangreindur skilningur.
Þátttakendur tala um að heima geti þeir ráðið sér sjálfir og
lifað lífinu að eigin óskum og að þeim líði vel í kunnuglegu
umhverfi (Janlöv o.fl., 2005; Soodeen o.fl., 2007). Þó má
einnig finna lýsingar á tilfinningum um vanmátt og afturför ef
getan til að sjá um heimilið dvín (Dyck o.fl., 2005). Algengt
er að í rannsóknum komi fram söknuður og eftirsjá þegar
einstaklingar flytjast á stofnun (Schillmeier og Heinlein, 2009)
og stundum finnst fólki að það eigi ekki heima þar. Í sænskri
fyrirbærafræðilegri rannsókn var tæplega áttræðri konu með
hjartabilun á háu stigi fylgt í eitt ár. Tekið var viðtal við hana er
hún bjó enn á heimili sínu. Þar fannst henni að hún ætti heima,
innan um munina sína, þar sem börnin hennar komu og fóru
og starfsfólk heimaþjónustunnar aðstoðaði hana. Hún þekkti
þær takmarkanir sem bágborið heilsufar setti henni en gat
engu að síður lifað bærilegu lífi. Ári síðar fluttist hún á stofnun
en þar fannst henni hún vera heimilislaus, hvorki umhverfið né
meðferðin virtust tilheyra henni (Ekman o.fl., 2001). Þrátt fyrir
þessar vísbendingar um að fólki líði almennt betur á sínu eigin
heimili skal það haft í huga að á liðnum árum hafa átt sér stað
verulegar breytingar á rekstri hjúkrunarheimila. Nú líta margir
svo á að þau séu heimili þeirra sem þar dvelja og að starfsemi
þeirra skuli vera sem líkust heimilum fólks. Því er eðlilegt að
niðurstöður rannsókna um reynsluna af því að búa heima og
á stofnun séu misvísandi. Í japanskri rannsókn kom til dæmis
fram meiri lífsánægja meðal þeirra sem bjuggu á eigin heimili en
hjá þeim sem dvöldu á hjúkrunarheimilum (Ho o.fl., 2003), en
niðurstöður norður­írskrar rannsóknar bentu hins vegar til þess
að eldri borgarar, sem höfðu flust á hjúkrunarheimili, teldu sig
hafa meiri möguleika til að lifa lífinu að eigin óskum en þeir sem
bjuggu á eigin heimili (Boyle, 2004). Skýringin á þessum ólíku
niðurstöðum gæti tengst ólíkri starfsemi stofnana eftir löndum
en hér kann líka að vera um menningarmun að ræða.
En hvernig er reynsla eldri borgara, sem búa heima, af því að
þiggja aðstoð? Ýmsar erlendar rannsóknir veita hér mikilvæga
innsýn (Andersson o.fl., 2008; Ball o.fl., 2004). Það hefur
komið fram að eldri borgarar eiga misauðvelt með að sætta sig
við að fá ókunnugt aðstoðarfólk inn á heimili sitt. Sumum finnst
það ánægjulegt, aðrir láta sig hafa það og enn aðrir eiga mjög
erfitt með að sætta sig við slíkar aðstæður (Janlöv o.fl., 2005;
Roe o.fl., 2001; Soodeen o.fl., 2007). Í finnskri rannsókn kom
fram töluverður munur á mati starfsfólksins og einstaklinganna
sjálfra á andlegri líðan eldri borgara, sem nutu heimaþjónustu,
og afstöðu þeirra til hennar. Niðurstöður sýndu að öldruðu
einstaklingarnir fundu fyrir minna þunglyndi og einmanaleika
en fagfólkið taldi þá gera (Eloranta o.fl., 2010). Víða má
finna lýsingar um jákvætt og traust samband við starfsfólk
heimaþjónustu. Í öðrum tilvikum kemur fram óánægja með
fyrirkomulag, til dæmis tímasetningar á vitjunum, kvartað er yfir
að of langt líði á milli aðstoðar við þrif og tiltekt eða að of stuttur
tími sé ætlaður fyrir aðstoð (Ryan o.fl., 2009).
Til að gera eldri borgurum kleift að búa lengur á heimilum sínum
hafa verið skipulagðar fjölmargar leiðir þeim til stuðnings. Erlendar
rannsóknir hafa sýnt að aðstandendur veita í flestum tilvikum
stærstan hluta þeirrar aðstoðar sem hinir öldruðu njóta sem er
þó mismikil eftir löndum og bundin hefðum og menningu þjóða
(Angus og Reeve, 2006; Gitlin, 2003; Schumacher o.fl., 2006;
Wiles, 2004). Hér á á landi veita aðstandendur einnig mikla aðstoð
þó hún sé kannski ekki eins viðurkennd og sýnileg og víða erlendis
(Hlíf Guðmundsdóttir, 2003; Júlíana Sigurveig Guðjónsdóttir
og Margrét Gústafsdóttir, 2007). Ríki og sveitarfélög hafa
skipulagt fjölbreytta þjónustu, eins og dagþjálfun, hvíldarinnlagnir,
akstursþjónustu og aðstoð við að nærast, auk hefðbundinnar
félags­ og heimahjúkrunar (Hlíf Guðmundsdóttir, 2008). Þessi
þjónusta miðar að því að styðja einstaklinga og fjölskyldur til að
viðhalda og efla vellíðan og takast á við viðfangsefni daglegs lífs
(Heilbrigðis­ og tryggingamálaráðuneytið, 2003). Á liðnum árum
hafa jafnframt verið stofnuð fyrirtæki sem bjóða víðtæka þjónustu
sem er bæði greidd af hinu opinbera og af þeim sem hennar
njóta. Því má segja að möguleikar eldri borgara á Íslandi til að búa
áfram heima hafi aukist. Hins vegar er lítið vitað um reynslu þeirra
af því að búa heima og hvaða þætti þeir telja mikilvæga til að geta
haldið því áfram. Því var tilgangur þessarar rannsóknar að lýsa
reynslu eldri borgara, sem eru langveikir eða búa við minnkaða
færni til sjálfsbjargar, af því að búa á eigin heimili. Leitast var við
að varpa ljósi á það gildi sem heimilið hefur fyrir þá, og þá aðstoð
og aðstæður sem þeim finnst að þurfi að vera til staðar til að þeir
geti búið áfram heima.
Rannsóknarspurningar
1. Hver er reynsla eldri borgara, sem þarfnast aðstoðar vegna
heilsumissis eða minni færni til sjálfsbjargar, af því að búa
áfram á heimilum sínum?
2. Hvaða aðstoð og aðstæður telja eldri borgarar sem hafa
gengist undir vistunarmat að þurfi að vera til staðar til að
þeir geti búið heima?