Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2010, Side 26

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 86. árg. 201022
Sigrún Huld Þorgrímsdóttir, sighuld@landspitali.is
SJÁLFRÆÐI ALDRAÐRA ÍSLENDINGA
Sjálfræði getur reynst flókið í framkvæmd, ekki síst í öldrunarþjónustu. Sigrún
Huld Þorgrímsdóttir fer hér yfir hvernig sjálfsákvörðunarréttur aldraðra og réttur
þeirra til einkalífs er virtur í raun.
Í þessari grein er skoðað hvernig sjálfræði
og sjálfsákvörðunarréttur aldraðra birtist í
framkvæmd í íslenskri öldrunarþjónustu.
Hvernig er háttað ákvörðun um búsetu
svo sem varanlega stofnanavist? Hver
er sjálfsákvörðunarréttur fólks sem býr
á stofnunum fyrir aldraða um hagi sína
og daglega tilveru? Skoðuð eru lög og
reglugerðir sem lúta að sjálfræði aldraðra,
bæði hér á Íslandi og í nágrannalöndum
okkar. Einkum er sjónum beint að danskri
löggjöf í því sambandi, bæði vegna
þess að höfundur hefur kynnst henni í
framkvæmd og einnig virðast Danir einna
lengst á veg komnir í þessu efni.
Sjálfræðishugtakið
Hugtakið sjálfræði hljómar ekki
sérlega flókið en getur þó reynst það
í framkvæmd. Vilhjálmur Árnason
heimspekingur skilgreinir það einfaldlega:
það að ráða sér sjálfur. Nánar sagt felur
það í sér að geta valið út frá sínum
aðstæðum: að hafa færni, dómgreind og
upplýsingar til að geta valið og að geta
tekið mið af eigin gildismati við ákvarðanir
(Vilhjálmur Árnason, 2004). Bent hefur
verið á að sjálfræði er ekki bara spurning
um vilja einstaklingsins heldur félagslegt
samhengi – það þarf að vera hægt
að framkvæma ákvarðanir um sjálfræði
(Struhkamp, 2005; Harbers o.fl., 2002).
Augljóst er að ýmiss konar færniskerðing
takmarkar valkosti; við slíkar aðstæður
er mikilvægt að umhverfi einstaklingsins
leggi ekki frekari höft á sjálfræði hans en
þau sem skerðingin hefur í för með sér, til
dæmis með ýmiss konar stofnanareglum
(Struhkamp 2005). Gjarnan hefur verið litið
á óskerta skynsemi og dómgreind sem
forsendu þess að geta notið sjálfræðis
en á síðari árum hefur fjöldi fræðimanna
bent á nauðsyn þess að þróa ný viðmið
til dæmis vegna aldraðra þegna með
heilabilun (Vilhjálmur Árnason, 2004;
Dewing, 2002; Kane, 1998).
Segja má að þróunin sé frá forræðishyggju
fyrri tíma yfir í hugmyndafræði sem stuðlar
að meira sjálfræði einstaklingsins. Ekki er
um að ræða eina stefnu eða aðferðir á
hvorn bóg heldur birtist þessi mismunandi
afstaða með margvíslegum hætti. Þannig
getur til dæmis hjúkrunarfræðingur
ýmist starfað í anda forræðishyggju
eða nýju hugmyndanna – jafnvel á
sömu vaktinni! Verklagsreglur og venjur
stofnana vísa iðulega í báðar þessar áttir
– eðlilega, því ekki er um svarthvít skil
að ræða. Einstaklingshæfð hjúkrun og
persónumiðuð umönnun fyrir fólk með
heilabilun eru tvö dæmi af mörgum um
„nýju hugmyndirnar“. Gömlu hugmyndirnar
sjást víða og má benda á lög um málefni
aldraðra (nr. 126/1999), en þar segir
í 1. grein að markmið laganna sé að
aldraðir eigi völ á heilbrigðis­ og félagslegri
þjónustu við hæfi; að aldraðir geti búið
heima en eigi kost á stofnanaþjónustu
sé þess þörf; og loks að aldraðir njóti
jafnréttis og að sjálfsákvörðunarréttur
þeirra sé virtur. Það að hafa sérstök lög
um þennan þjóðfélagshóp hefur verið
gagnrýnt (Ástríður Stefánsdóttir, 2004) og
bent á að nær væri að setja sameiginleg
lög um alla þegna sem þurfa á sérstakri
samfélagsþjónustu að halda – sem stór
hluti aldraðra þarf alls ekki. Ef borin eru
saman markmið laganna og til dæmis
laga um málefni fatlaðra (nr. 59/1992)
vekur athygli að áherslan fyrir aldraða er
á að sjá þeim fyrir öryggi og umönnun
en fyrir fatlaða meira á að þeir njóti
jafnréttis á við aðra þjóðfélagshópa. Strax
í fyrstu grein er markmiðið skilgreint sem
jafnrétti fatlaðra, skilyrði þeirra til eðlilegs
lífs og að þeir hafi áhrif á stefnumörkun
og ákvarðanir í gegnum samtök sín.
Sambærileg lög í Danmörku eru ekki
bundin við aldurshóp heldur taka til þeirra
sem hafa skerta færni eða þurfa sérstaka
félagslega þjónustu af öðrum ástæðum
(Lov om social service nr. 58/ 2007).
Andspænis kröfunni um að virða
sjálfstæði skjólstæðinga stendur krafan
um að vernda velferð hans (beneficence).
Í lögunum birtist hún skýrt í því að fyrst
af öllu er tekið fram að aldraðir skuli njóta
heilbrigðis­ og félagsþjónustu við hæfi –
það er samfélagsleg umönnunarskylda.
Það að uppfylla þá skyldu getur iðulega
stangast á við óskir skjólstæðings um að
ráða sér sjálfur.
Sigrún Huld Þorgrímsdóttir er
hjúkrunarfræðingur, MSc, og
hefur starfað við öldrunarhjúkrun
frá 1999. Hún starfar nú á
heilabilunardeild Landspítala á
Landakoti.