Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2010, Síða 27

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 86. árg. 2010 23
Forræðishyggjan varðandi aldraða var
meiri áður og dæmi um það er að í
lögum um málefni aldraðra frá 1989 stóð
um mögulega stofnanavistun: „Eftir því
sem kostur er skal sjálfsákvörðunarréttur
aldraðra í því efni virtur...“, þ.e. lögin gerðu
ráð fyrir að sjálfsákvörðunarrétturinn
– sem er stjórnarskrárbundinn – gæti
upphafist eftir þörfum þegar ákveðnum
aldri væri náð. Nýrri útgáfan frá 1999
hefur lagfært þetta og segir skýrt og
skorinort að þess skuli gætt að virða
sjálfsákvörðunarrétt aldraðra (Ástríður
Stefánsdóttir 2004).
Búseta og sjálfræði
Öldruð kona, sem hafði haft Alzheimer­
sjúkdóm í mörg ár, fékk pláss á
hjúkrunarheimili. Þessi fyrirhugaða
vistun hafði verið rædd við eiginmann
konunnar sem jafnframt var hennar helsti
umönnunaraðili. Þegar plássið losnaði
fékk hann og uppkomin börn þeirra
nokkra daga til að undirbúa flutningana
og gera konunni grein fyrir hvað til stæði.
Hún brást hins vegar reið við og sá enga
þörf fyrir að flytja á hjúkrunarheimili, hafði
enda ekkert heyrt um þetta fyrr. Hún fór
því nauðug inn á heimilið og var lengi afar
ósátt. Hún kenndi manni sínum um, taldi
hann hafa skilið við sig og grunaði hann
jafnvel um að hafa kynnst annarri konu.
Þegar verst var þurfti konan þó nokkra
meðferð róandi lyfja, hún grét mikið og
var tortryggin. Hún bað í sífellu þá sem
hún treysti að útvega sér lögfræðing.
Hún benti á að hún væri sjálfráða og að
hún ætti bæði íbúðina og bílinn að jöfnu
við mann sinn. Hún taldi sjálf að hún væri
fullfær um að búa heima en ofmat mjög
getu sína eins og algengt er þegar fólk
þjáist af heilabilun eða annarri fötlun sem
hefur áhrif á dómgreind og innsæi.
Það eina sem er sjaldgæft í þessu dæmi
er hvað konan veitti öfluga mótspyrnu
við þessum fyrirhuguðu flutningum. Það
eru oft aðstandendur hins aldraða sem
eru gerendur í því að óska eftir varanlegri
vistun, ekki síst ef hinn aldraði þjáist af
heilabilun eða annarri vitrænni skerðingu
í einhverjum mæli. Í könnun Ástríðar
Stefánsdóttur og Vilhjálms Árnasonar
(2004) kemur fram að 37% aldraðra
þátttakenda ákváðu ekki sjálf að flytja á
vistheimili og 55% þeirra hefðu viljað búa
lengur heima. Aðalástæður flutningsins
samkvæmt könnuninni eru heilsuleysi og
ákvarðanir barna hinna öldruðu. Í athugun
Júlíönu Sigurveigar Guðjónsdóttur (2008)
um flutning á hjúkrunarheimili kemur fram
að miklu skiptir að hinn aldraði hafi
haft einhver áhrif á gang mála og að
flutningurinn sé vel undirbúinn og ræddur
í fjölskyldu.
Þessar rannsóknir benda til að hinn
aldraði finni oft fyrir þrýstingi frá
umhverfinu og sjái ekki annarra kosta
völ. Það er einnig erfitt fyrir aðstandendur
að finnast þeir að einhverju leyti vera að
þvinga hinn aldraða til að sætta sig við
önnur búsetuúrræði en þau sem hann
helst kýs. Það er tvímælalaust öllum í hag
að koma á þessi mál skipan sem tryggi
betur að sjálfsforræði aldraðra sé virt.
„Engan má svipta frelsi
nema samkvæmt heimild
í lögum.“
Stjórnarskrá Íslands
Hvernig er þá lögum okkar um þessi mál
háttað? Jú, konan sem sagt var frá að
ofan hafði alveg rétt fyrir sér: hún hafði
fullt sjálfræði og hefði einhver útvegað
henni lögfræðing þá hefði komið í ljós
að það var ekki heimilt að vista hana á
hjúkrunarheimili án samþykkis hennar eða
dómsúrskurðar. Í 67. grein stjórnarskrár
lýðveldisins Ísland segir skýrt og skorinort:
„Engan má svipta frelsi nema samkvæmt
heimild í lögum.“ Í 19. grein laga um
lögræði (nr. 71/1997) segir: „Sjálfráða
maður verður ekki vistaður nauðugur
í sjúkrahúsi.“ Slíkur úrskurður hefði þá
haft í för með sér sviptingu lögræðis,
það er sjálfræði, fjárræði eða hvoru
tveggja, og að henni hefði verið skipaður
lögráðamaður. Þetta er afar sjaldgæft að
sé gert þegar um er að ræða aldraða með
heilabilun. Gæðaráð um öldrunarhjúkrun
kemur inn á þetta í skjalinu „Áherslur í
heilbrigðisþjónustu á hjúkrunarheimilum“
en þar segir um lokaðar deildir fyrir
sjúklinga með heilabilun: „Samkvæmt
lögum er þó ekki heimilt að loka fólk inni
gegn þeirra vilja nema að viðkomandi
sé sviptur sjálfræði. Í tilfelli aldraðra með
heilabilun hefur það þó verið talin of
harkaleg aðgerð að svipta fólk sjálfræði
á síðustu mánuðum og árum ævinnar.
Því má segja að vistun aldraðra inni á
deildum með sérstökum opnunarbúnaði
sé á gráu svæði lagalega og skal gert með
samþykki ættingja og vitund yfirvalda“
(Gæðaráð öldrunarhjúkrunar, 2008) .
Samfara þróun frá forræðishyggju til
aukins sjálfræðis hafa margir leitað leiða
til að tryggja sjálfræði fólks betur í þeim
tilvikum þar sem velferð þess getur verið
ógnað sé fulls frelsis gætt, til dæmis í
tilviki einstaklings með heilabilun sem
er ófær um að sjá um sig heima en vill
ekki fara á hjúkrunarheimili. Þannig hafa
ýmsar þjóðir reynt að þróa sveigjanlegri
löggjöf þar sem hægt er að bregðast
við hverju tilviki fyrir sig fremur en að öll
inngrip kosti altæka sjálfræðissviptingu
(Gove og Georges, 2001, Kapp, 2000).
Lengst hafa Danir gengið í þessu efni en
löggjöf þeirra, reglugerðir og framkvæmd
gengur mjög langt í að tryggja sjálfræði
skjólstæðinga og þarf að uppfylla ströng
skilyrði áður en gripið er til aðgerða sem
skerðir það á nokkurn hátt. Segja má að
rauði þráðurinn í löggjöf Dana sé: