Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2010, Side 30

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 86. árg. 201026
til dæmis regla fremur en undantekning að
starfsfólk næturvakta á hjúkrunarheimilum
og sjúkradeildum átti að hafa „tekið“ svo
og svo marga áður en morgunvaktin mætti,
það er veitt þeim morgunaðhlynningu í
meiri eða minni mæli. Það að ljúka þessum
verkum hafði tvímælalaust forgang fram
yfir mögulegar óskir skjólstæðingsins um
að fá aðhlynningu á öðrum tíma. Þessi
starfstilhögun heyrir víðast hvar sögunni til.
Þegar kemur að atriðum, þar sem óskir
íbúa rekast á hagsmuni stofnunar, virðast
þær ekki mega sín mikils. Þannig ráða
víða hinir föstu baðdagar baðtíma og
erfitt er fyrir íbúa sem þarf aðstoð við bað
að fá það eins oft og hann óskar sjálfur.
Fæstir hafa nein áhrif á hvaða matur er
í boði og í ofangreinda könnun fá um
85% aðspurðra matinn skammtaðan á
diska fremur en að skammta sér sjálfir.
Hér er enda um að ræða mikilvægan
kostnaðarlið og skipulagsatriði fyrir
stofnunina. Ekki var spurt sérstaklega
um matmálstíma, en þeir eru gjarnan
nokkuð samþjappaðir yfir daginn. Úti
í samfélaginu er kvöldmatur orðinn
aðalmáltíð dagsins, gjarnan snæddur um
kl. 19, en á stofnunum er hádegismaturinn
fremur aðalmáltíð, kvöldverðurinn
er léttari og víðast framreiddur um kl.
17.30 til 18. Þarna ræður fyrirkomulag
stofnunar, sem vill hafa færra fólk í vinnu
eftir dagvinnutíma, fremur en óskir og
venjur heimilismanna.
Réttur til einkalífs
Það er vel þekkt að margir aldraðir sem
búa á stofnunum þurfa að deila herbergi
með öðrum, oftast alókunnugum.
Í könnun Ástríðar og Vilhjálms (2004)
búa 74% aðspurðra einir og eru mjög
ánægðir með það. Hinir sem deila
herbergi með öðrum sætta sig margir við
það, aðeins 39% þeirra sögðust vilja búa
einir. Líklega breytist þessi afstaða hratt
um þessar mundir eftir því sem kröfunni
um einbýli fyrir alla vex fiskur um hrygg.
Flestir íbúar töldu að þeir gætu fengið að
vera í einrúmi þegar þeir óskuðu þess,
oftast nær eða alltaf. Um helmingur íbúa
sagði einkasvæði þess alltaf virt, það er
að starfsfólk bankaði áður en það gengi
inn og bæði um leyfi áður en það opnaði
hirslur. Þó sögðu 10% að starfsfólk
bankaði aldrei og 9% að enginn bæði
um leyfi að opna hirslur þeirra. Þær
tölur vekja vissulega umhugsun. Aðeins
um helmingur íbúa hafði lykil að eigin
herbergi og minna en 10% hafði lykil að
deildinni eða húsinu. Þess ber að geta
að könnunin var ekki lögð fyrir fólk með
heilabilun sem oft býr á læstum einingum
svo hér er væntanlega ekki um að ræða
íbúa á læstum deildum.
„Íslensk löggjöf er ófull­
nægjandi og veitir engan
vegin næga leiðsögn.“
Í heild sýnir könnunin að íbúar á hjúkrunar­
heimilum hafa mun minna svigrúm til
athafna og möguleika til ákvarðana um
daglegt líf heldur en gerist á venjulegum
heimilum. Einnig kemur í ljós að þeir
sætta sig við að þetta sé svona og telja
enda að þeir búi á stofnun fremur en að
þetta sé heimili þeirra. Ýmsar íslenskar
rannsóknir benda þó til að það sé
mikilvægt fyrir lífsgæði fólks á stofnunum
að finnast að það geti haft einhver áhrif á
daglegt líf sitt, að fá að vera einstaklingur
og hafa reisn, að hafa eitthvert einkarými
með persónulegum munum og að geta
haldið tengslum við ættingja og vini.
Einnig kemur fram að hinir öldruðu og
aðstandendur þeirra finna fyrir valdi
starfsfólks á hjúkrunarheimilum, þeir þora
jafnvel ekki að kvarta af ótta við að vera
taldir„erfiðir“ (Ingibjörg Hjaltadóttir, 2008;
Júlíana Sigurveig Guðjónsdóttir, 2008;
Margrét Gústafsdóttir, 2008). Erlendar
kannanir hafa einnig sýnt að eldra fólk á
stofnunum hikar við gagnrýni og kvartanir
til að koma sér ekki illa við starfsfólk
(Pearson, 1993; Teeri o.fl., 2006). Á
síðustu tveim áratugum eða svo hefur
fjöldi rannsókna sýnt fram á svipað: þörf
aldraðra fyrir einstaklingshæfða þjónustu
fremur en rútínubundna, að hafa
einhverja valkosti, að vera skilgreindur
sem einstaklingur fremur en út frá öldrun
og að tillit sé tekið til lífsvenja. Þótt flestir
vilji njóta öryggis stangast það oft á við
óskir fólks um að fá að fara sínu fram,
aldraðir vilja ekki síður en aðrir fá að gera
það sem þeir telja sjálfir öruggt fremur en
að láta aðra meta öryggi fyrir sig.
Samantekt
Hér að ofan er hugað að sjálfræði til
ákvörðunatöku um búsetu og sjálfræði
um daglegt líf og rétt til einkalífs
í stofnanabúsetu. Um þessi atriði er
íslensk löggjöf ófullnægjandi og veitir
engan veginn næga leiðsögn, hvorki
fyrir hina öldruðu, aðstandendur þeirra
eða starfsfólk sem veitir þjónustu. Um
sjálfræði eru einungis til hin almennu
ákvæði stjórnarskrár. Lög um málefni
aldraðra fjalla fyrst og fremst um skylduna
til að veita þjónustu en fara almennum
orðum um sjálfræði. Þetta leiðir til þess
að farið er á snið við lög í framkvæmd
öldrunarþjónustu í tilvikum þar sem
umönnunarskylda og réttur til sjálfræðis
stangast á. Spyrja má hvort það að
hafa sérstaka löggjöf fyrir aldraða sé
æskilegt. Það er skoðun greinarhöfundar
að svo sé ekki og að þessi lög stuðli að
öldrunarfordómum sem einnig má sjá
af áherslum laganna. Æskilegra væri
að hafa ein lög fyrir alla þegna sem
vegna fötlunar eða sjúkleika þurfa aðstoð
samfélagsins til að sjá um persónulegar
þarfir sínar. Slík lög þurfa að innihalda
leiðsögn um hvernig hægt er að virða
sjálfræði í tilvikum þar sem fullt sjálfræði
ógnar velferð skjólstæðings á einhvern
hátt. Danir virðast lengst á veg komnir
og því hefur löggjöf þeirra verið höfð að
leiðarljósi í þessari umræðu.
Umræðan heldur áfram í komandi tölublaði
Tímarits hjúkrunarfræðinga. Þá verður
farið nánar í framkvæmd umönnunar í
öldrunarþjónustu hvað sjálfræði varðar.
Skoðuð verður beiting ýmiss konar
hindrana svo sem læsinga og fjötra, svo
og valdbeiting af öðrum toga.
Heimildir
Ástríður Stefánsdóttir (2004). Lög um málefni
aldraðra. Í Ástríður Stefánsdóttir og Vilhjálmur
Árnason (ritstj.). Sjálfræði & aldraðir. Reykjavík:
Siðfræðistofnun og Háskólaútgáfan.
Ástríður Stefánsdóttir og Vilhjálmur Árnason
(2004). Könnun á sjálfræði aldraðra á íslens-
kum vistheimilum. Í Ástríður Stefánsdóttir og
Vilhjálmur Árnason (ritstj.). Sjálfræði & aldraðir.
Reykjavík: Siðfræðistofnun og Háskólaútgáfan.
Dewing, J. (2002). From ritual to relationship. A
person­centred approach to consent in quali­
tative research with older people who have a
dementia. Dementia, 2 (1), 157–171.
Gove, D., Georges, J. (2001). Perspectives on
legislation relating to the rights and protection
of people with dementia in Europe. Aging &
Mental Health, 5 (4), 316–321.