Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2012, Side 16

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 4. tbl. 88. árg. 201212
eru um gagnsemi meðferðar fyrir fólk
með flogaveiki og geðræn vandamál
(Coster og Norman, 2009; Warsi o.fl.,
2004). Greining á fræðilegum yfirlitum á
fræðslu­ og sjálfsumönnunarmeðferðum
fyrir langveika sem hafa sérstaka skír­
skotun í hjúkrunarstarfið leiddi í ljós
að í 60% tilvika voru niðurstöður það
takmarkaðar að ekki reyndist unnt að
draga afgerandi ályktanir um árangur
meðferðanna (Coster og Norman, 2009).
Þeir drógu þá ályktun að enn sé ekki
ljóst hvaða „virku efnisþættir“ séu í
sjálfsumönnunarmeðferðum.
Þó forsjárhyggja og stöðlun
sjálfsumönnunarmeðferða sé ráðandi í
skrifum heilbrigðisstarfsmanna hafa aðrar
áherslur komið fram. Þróaðar hafa verið
skjólstæðingsmiðaðar meðferðarleiðir
byggðar á hugtakinu sjálfsefling (e.
empowerment). Þeim er beint að hlið­
stæðum þáttum og sjálfsumönnun.
Kerfisbundið fræðilegt yfirlit og „meta­
analysis“ á slíkum meðferðum fyrir fólk
með langvinna sjúkdóma (meira en
helmingur þess með sykursýki) sýndi
marktækan árangur meðal annars á
langtímablóðsykursgildi, sjálfsöryggi (e.
self-efficacy), sjálfseflingu í sykursýki,
þekkingu og lífsgæðum (Chen og Li,
2009).
Eigindlegar rannsóknir hafa leitt til aukins
skilnings á sjálfsumönnun sem marg­
vídda, gagnvirku og flóknu ferli lærdóms,
athugana og prófana þar sem leitað er
eftir því sem virkar hverju sinni. Unnið
er með það sem hverjum og einum
einstaklingi hentar, hann óskar eftir og
sem fellur að daglegum lifnaðarháttum og
væntingum. Í því ferli er tilvist sjúkdóms,
eins eða fleiri, einungis einn af mörgum
þáttum sem unnið er með (Kralik o.fl.
2004; Price, 1993), sjá síðari hluta töflu
1. Kralik o.fl. (2004) lögðu áherslu á
sjálfsumönnun sem ferli sem kemur
böndum á þá sundrungu og óreiðu sem
skapast með tilvist langvinnra sjúkdóma.
Hjá Koch o.fl. (2004) kom fram að
sjálfsumönnun fælist í því að endurheimta
sjálfið og mannlega reisn, sem borin
væri virðing fyrir og þar sem stutt væri
við þær aðferðir sem einstaklingarnir
Tafla 1. Dæmi um skilgreiningar á sjálfsumönnun og sjálfsumönnunarmeðferð.
Höfundar Skilgreiningar á sjálfsumönnun Meðferð
Barlow o.fl.
(2002)
Hæfni einstaklingsins til að ráða við einkenni og meðferð
langvinns heilsufarsástands, ásamt líkamlegum og andlegum
afleiðingum og þeim lífstílsbreytingum sem því fylgir. Árangursrík
sjálfsumönnun felur í sér getu til að hafa eftirlit með ástandi sínu
og hafa áhrif á vitræn, hegðunarleg og tilfinningaleg viðbrögð
sem nauðsynleg eru til að viðhalda viðunandi lífsgæðum. Þannig
verður til gagnvirkt og stöðugt ferli sjálfsstjórnar (bls 178,
upphaflega í Barlow, 2001).
Þjálfa sjúklinga í að nýta kunnáttu og viðeigandi færni til
sjálfsumönnunar.
Bourbeau (2003);
Bourbeau o.fl.
(2003)
(i) Leggja áherslu á heilsueflandi athafnir, byggja upp líkamlegan
styrk og koma í veg fyrir neikvæðar afleiðingar; (ii) eiga í
samskiptum við heilbrigðisstarfsmenn og fylgja ráðlögðum
leiðbeiningum um meðferð; (iii) fylgjast með líkamlegu og
tilfinningalegu ástandi og taka ákvarðanir um viðeigandi aðgerðir
byggt á eigin athugunum; og (iv) hafa stjórn á afleiðingum
sjúkdóms á eigið sjálfsálit, getu til að uppfylla mikilvæg hlutverk
og tengsl við aðra (Bourbeau 2003, bls. 312­313, vísað í von
Korff o.fl., 1997).
Sjúklingafræðsluáætlun sem hefur þann tilgang að
kenna nauðsynlega færni til að geta framfylgt sértækri
læknisfræðilegri meðferð, leiðbeina um breytingar á
atferli og veita tilfinningalegan stuðning svo sjúklingar
séu færir um að hafa stjórn á sjúkdómi og viðhalda
hlutverkum í lífinu (Bourbeau o.fl., 2003, bls. 585).
Lorig og Holman
(2003);
Lorig o.fl. (2001)
Vera ábyrgur fyrir og taka ákvarðanir er varða eigið heilbrigði.
Það felur í sér að hafa eftirlit með eigin heilsu, taka upplýstar
ákvarðanir um hvenær leita eigi til heilbrigðisstarfsmanna,
ástunda viðeigandi heilsueflandi athafnir, nota lausnamiðaðar
aðferðir við ákvarðanatöku um vandamál, nota viðeigandi úrræði
hjá fjölskyldu, vinum og í samfélagi þegar nauðsyn ber til (Lorig
o.fl. 2001, bls. 232).
Vandamálamiðuð sjúklingafræðsla sem veitt er í hópum
og kennd af leikmönnum:
a) Verkefni: Stjórnun á meðhöndlun sjúkdóms,
athöfnum, hlutverkum og tilfinningum
b) Færni: Leysa vandamál, taka ákvarðanir, nýta úrræði,
mynda samráð við heilbrigðisstarfsmenn, bregðast
við breytingum á ástandi og aðlaga aðgerðir að eigin
þörfum.
Kralik o.fl.
(2004)
Veruháttur sem felur í sér að koma skipulagi á þá sundrungu
og óreiðu sem skapast af og tengist langvinnum sjúkdómum.
Sjálfsumönnun er margvídda, gagnvirkir og flóknir ferlar
lærdóms, þess að prófa sig áfram, kanna takmarkanir og
innlima sjúkdóm í eigið líf í þeim tilgangi að hámarka lífsgæði
sín. Sjálfsumönnun samanstendur af fjórum þáttum: Gera sér
grein fyrir og hafa stjórn á eigin takmörkunum; Virkja úrræði;
Stjórna breytingum á sjálfsmynd; Viðhalda jafnvægi, stýra hraða,
skipuleggja og forgangsraða.
Heildræn aðferð til að skapa opnar samræður og
aðstæður sem hvetja til lærdóms og þess að átta sig
á þeim leiðum til sjálfsumönnunar sem hafa merkingu
fyrir einstaklinginn og takmarkast ekki við einn tiltekinn
sjúkdóm eða fyrirfram skilgreint heilsufarsvandamál.
Price (1993) Ferli þess að læra af reynslu, skynjunum og viðbrögðum við
eigin heilbrigðisástandi og finna út „það sem virkar” í samhengi
við líf viðkomandi í heild sinni. Það felst í fjórum þáttum:
Persónubundin séreinkenni og bakgrunnur; Eftirlit með ástandi/
einkennum; Vitræn færni til að greina og leysa vandamál; Hafa
stjórn á ástandi/einkennum.
Eignast hlutdeild í daglegu lífi einstaklingsins og
uppgötva með einstaklingnum hvað er mögulegt hverju
sinni.