Þjóðmál - 01.12.2012, Síða 50

Þjóðmál VETUR 2012 49
Guðmundur Magnússon
Ættarveldi og alþýðufólk
„Lítilla manna að austan“
Ímanntalinu 1803 eru þrjár „stuepiger“ meðal heimilisfólks Ólafs Stefánssonar
stiftamtmanns í Viðey . Herbergjastúlkur,
eins og þær voru nefndar, þjónuðu
húsráðendum og fjölskyldum þeirra . Þær
voru aðeins á efnaheimilum . Starfið var
eftirsótt og gat verið leið til þess að komast
áfram í lífinu, jafnvel í raðir heldra fólks .
Það sýnir dæmi ráðskonunnar í Viðey,
Kristínar Eiríksdóttur, 52 ára gamallar
prestsekkju með tvo unglinga á framfæri
sínu .
Jón Espólín segir í Árbókum sínum að
hún hafi verið „lítilla manna að austan“,
en Ólafur hafi tekið hana til sín unga að
Leirá . Var hún þjónustustúlka hjá honum
næstu árin og stóð sig svo vel að hún var
sett yfir allt þjónustufólk innanhúss þegar
fjölskyldan flutti árið 1780 að Innrahólmi;
varð hún þar „fyrsta herbergjastúlka“ .
Hún þótti bæði greind og glæsileg . Árið
1783 þurfti að finna Jóni Grímssyni,
sem þá var nýorðinn prestur í Görðum
á Akranesi, kvonfang . Hann hafði verið
í þjónustu biskupsfeðganna í Skálholti,
Finns Jónssonar og Hannesar Finnssonar,
tengdasonar Ólafs Stefánssonar . Kristín
varð fyrir valinu og er ekki að efa að
ákvörðun um það var tekin af Hannesi
biskupi og Ólafi .
Jón Grímsson lést fyrir aldur fram 1797
og fór þá Kristín að nýju til Ólafs, nú í
Viðey þar sem hún varð ráðskona hans .
Börn hennar tvö, Grímur og Ingibjörg,
fylgdu henni . Grímur varð skrifari
hjá Ólafi stiftamtmanni sem studdi
hann til náms í Kaupmannahöfn . Eftir
embættisferil í Danmörku varð Grímur
Í nýútkominni bók Guðmundar Magn ús sonar sagnfræðings, Íslensku ættar­
veldin — frá Oddaverjum til Engeyinga, er fjallað um það tangarhald sem
fámennar höfðingjaættir höfðu á íslensku þjóðfélagi fyrr á tíð . Hér er gripið
niður í bókinni þar sem rakið er hvernig „ættlaust“ fólk gat komist áfram í
skjóli og með stuðningi höfðingjanna, og birt brot þar sem annars vegar er
rætt er um menn sem brjótast áfram af eigin rammleik, hina svokölluðu „self
made men“ á 19 . öld, og hins vegar um hugtakið „hinir nýríku“, nouveau
riche .