Orð og tunga - 01.06.2006, Page 113

Margrét Jónsdóttir: Um ærsl, busl og usl
111
Þetta samband er úr Guðbrandsbiblíu. Mörg fleiri innrímssambönd er
þar að finna, t.d. samböndin vinna hvorki né spinna (bls. 367), friðurinn
nærir, ófriðurinn fortærir (bls. 205) og hneigja sig og beygja (bls. 309). En
Jón nefnir líka önnur sambönd eins og t.d. réttur og sléttur sem er frá
16. og 17. öld (bls. 148) og með ráð(um) og dáð(um) frá 15. öld (bls. 193).
í ROH má lesa að elstu dæmi um sambandið á rúi og st(r)úi eru frá 17.
öld.
En það er ekki aðeins hljómræna endurtekningu að finna í sam-
böndunum með ærsl og busl eða usl og busl. Endurtekningin er líka
merkingarleg þar sem nánast sama merkingin kemur fyrir í tvígang.
í íslensku eru önnur dæmi af sama toga, t.d. arga og garga, veina og
kveina, væla og skæla, úa og grúa og á rúi og st(r)úi. í þessum sambönd-
um er raunar meiri endurtekning en í sambandinu með ærsl og busl
þar sem sama stofnsérhljóðið auk niðurlagsins er í hverju pari fyrir
sig. Þau líkjast því meira sambandinu með usl og busl. I samböndun-
um tangur og tetur eða sorg og sút er aðeins merkingin endurtekin.
Einkenni parasambanda geta verið fleiri. Ýmsir, m.a. Cooper og
Ross (1975:71 o.áfr.), hafa fjallað um eðli slíkra sambanda af ýmsum
gerðum í ensku. Þeir gera ráð fyrir að flokka megi samböndin í sjö
meginflokka. Sé sambandið með ærsl og busl skoðað í því ljósi sést
að það getur auðveldlega fallið undir tvær viðmiðanir þeirra. Þar ber
fyrst að nefna að það þykir dæmigert að hindrunarhljóð/hljómleys-
ingi (e. obstruent) skuli vera í framstöðu orðsins busl þar sem sam-
hljóðið er aðeins eitt. Það telst líka dæmigert að sérhljóðið í fyrra orð-
inu (eða a.m.k. seinni hluti þessa tvíhljóðs), þ.e. ærsl, skuli vera fram-
mælt en uppmælt í busl, því síðara. Á hinn bóginn skiptir það ekki
máli um sambandið með usl og busl enda sérhljóðið eitt og hið sama.13
Ein viðmiðana Cooper og Ross er sú að í seinna orðinu séu fleiri sam-
hljóð í framstöðu en í því fyrra. Orðið ærsl hefst ekki á samhljóði. En
sé viðmiðunin túlkuð svo að það geti talist eðlilegt gangvart fram-
stöðusamhljóðinu í busl gæti sambandið ærsl og busl fallið undir þrjár
viðmiðanir.
Nú vaknar sú spuming hvers vegna Gunnlaugur Oddsson kaus
að þýða erlent orðasamband með íslenskum orðasamböndum, hvort
13Sé orðasambandið upp og niður skoðað út frá hugmyndum Cooper og Ross þá
er helsta einkenni þess að fyrra orðið er styttra en það síðara. Þetta er í raun lögmál
kennt við þýska málfræðinginn Otto Behagel. Skv. því kemur lengsta orðið síðast í
röð þeirra orða sem hafa sama vægið. Sjá nánar Collinge (1985:241).