Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 2014, Page 27

Náttúrufræðingurinn - 2014, Page 27
27 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Hallmundarkviða, eldforn lýsing á eldgosi Greint er frá athugunum á fornu kvæði sem kallað hefur verið Hall- mundarkviða. Í því er lýsing á eldgosi og afleiðingum þess og þar kemur einnig fram viðhorf fornmanna til náttúruhamfara af þessu tagi. Talið hefur verið að Hallmundarhraun í Borgarfirði hafi runnið í umræddu gosi. Færð eru rök að því að kvæðið sé ort af sjónarvotti eldsumbrotanna. Það er fremur torrætt en þegar rýnt er í textann frá náttúrufræðilegu sjónarmiði kemur í ljós að lýsingar þess bæta ýmsu við þá mynd sem jarðfræðingar hafa gert sér af gosinu, aðdraganda þess og afleiðingum. Samkvæmt Hallmundarkviðu hófst það með jarðskjálftum og skriðuföllum í fjöllum, síðan braust út eldur í eða við jökul, hraun runnu, hellar urðu til, vatnsföll breyttu farvegi sínum, rask varð í byggð og mannskaði, heitar lindir, sem menn böðuðu sig í, spruttu upp undan hrauninu. Kvæðið er ekki einungis lýsing á þessum atburðum, það er líka mikilvæg heimild um vangaveltur og umræður fornmanna um eldvirkni, ástæður eldgosa og þau reginöfl sem þar takast á. Frá náttúrufræðilegu sjónarmiði er Hallmundarkviða einn merkilegasti texti fornritanna. Náttúrufræðingurinn 84 (1–2), bls. 27–37, 2014 Árni Hjartarson Inngangur Landnámsmenn Íslands komu frá Skandinavíu og Bretlandseyjum og þekktu ekki til eldfjalla og eldvirkni nema hugsanlega af afspurn sunnan frá Ítalíu. Fljótlega hafa þeir þó orðið vitni að eldsumbrotum, bæði með beinum og óbeinum hætti. Mikið gos varð á Veiðivatnasvæðinu í upp- hafi landnámstíðar og þótt frum- herjar landnámsmanna hafi ekki séð til gosstöðvanna frá láglendinu urðu þeir vitni að gjóskufallinu sem dreifðist vítt og breitt um landið. Fljótlega hafa menn einnig orðið vitni að gjóskugosum í Vatnajökli, Mýrdalsjökli og Eyjafjallajökli. Fyrstu hraungosin sem menn sáu hafa hugsanlega orðið á Reykjanes- skaga en eldgosahrina virðist hafa orðið í Brennisteinsfjöllum á 10. öld, svokallaðir Kristnitökueldar. Talið er að Tvíbollahraun og Hellnahraun sunnan Hafnarfjarðar hafi runnið þá.1,2 Aðalgígar þess eru í Grinda- skörðum og blasa við frá Reykjavík. Um svipað leyti varð mesta hraun- gos Íslandssögunnar þegar Eldgjá brann 934 og líklega hafa þær náttúruhamfarir bundið endi á landnámið. Eftir gosið hefur Ísland ekki þótt eftirsóknarvert til búsetu og þá dró mjög úr fólksflutningum til landsins. Hallmundarhraun í Borgarfirði er einnig talið hafa runnið á fyrstu áratugum byggðar í landinu, eins og nánar verður rætt um hér á eftir. Á landnámsöld hafa eldgos, eðli þeirra og orsakir, vafalítið orðið mikið umræðu- og umhugsunarefni fólksins sem var að koma sér fyrir í þessu nýja og einkennilega landi. Sennilega hafa einhverjir áttað sig á því að hér var um hliðstætt fyrir- brigði að ræða og þekkt var á Ítalíu Ritrýnd grein / Peer reviewed

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.