Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 27

27
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Hallmundarkviða,
eldforn lýsing á eldgosi
Greint er frá athugunum á fornu kvæði sem kallað hefur verið Hall-
mundarkviða. Í því er lýsing á eldgosi og afleiðingum þess og þar kemur
einnig fram viðhorf fornmanna til náttúruhamfara af þessu tagi. Talið
hefur verið að Hallmundarhraun í Borgarfirði hafi runnið í umræddu gosi.
Færð eru rök að því að kvæðið sé ort af sjónarvotti eldsumbrotanna. Það er
fremur torrætt en þegar rýnt er í textann frá náttúrufræðilegu sjónarmiði
kemur í ljós að lýsingar þess bæta ýmsu við þá mynd sem jarðfræðingar
hafa gert sér af gosinu, aðdraganda þess og afleiðingum. Samkvæmt
Hallmundarkviðu hófst það með jarðskjálftum og skriðuföllum í fjöllum,
síðan braust út eldur í eða við jökul, hraun runnu, hellar urðu til, vatnsföll
breyttu farvegi sínum, rask varð í byggð og mannskaði, heitar lindir, sem
menn böðuðu sig í, spruttu upp undan hrauninu. Kvæðið er ekki einungis
lýsing á þessum atburðum, það er líka mikilvæg heimild um vangaveltur
og umræður fornmanna um eldvirkni, ástæður eldgosa og þau reginöfl
sem þar takast á. Frá náttúrufræðilegu sjónarmiði er Hallmundarkviða
einn merkilegasti texti fornritanna.
Náttúrufræðingurinn 84 (1–2), bls. 27–37, 2014
Árni Hjartarson
Inngangur
Landnámsmenn Íslands komu frá
Skandinavíu og Bretlandseyjum og
þekktu ekki til eldfjalla og eldvirkni
nema hugsanlega af afspurn sunnan
frá Ítalíu. Fljótlega hafa þeir þó orðið
vitni að eldsumbrotum, bæði með
beinum og óbeinum hætti. Mikið
gos varð á Veiðivatnasvæðinu í upp-
hafi landnámstíðar og þótt frum-
herjar landnámsmanna hafi ekki
séð til gosstöðvanna frá láglendinu
urðu þeir vitni að gjóskufallinu sem
dreifðist vítt og breitt um landið.
Fljótlega hafa menn einnig orðið
vitni að gjóskugosum í Vatnajökli,
Mýrdalsjökli og Eyjafjallajökli.
Fyrstu hraungosin sem menn sáu
hafa hugsanlega orðið á Reykjanes-
skaga en eldgosahrina virðist hafa
orðið í Brennisteinsfjöllum á 10. öld,
svokallaðir Kristnitökueldar. Talið
er að Tvíbollahraun og Hellnahraun
sunnan Hafnarfjarðar hafi runnið
þá.1,2 Aðalgígar þess eru í Grinda-
skörðum og blasa við frá Reykjavík.
Um svipað leyti varð mesta hraun-
gos Íslandssögunnar þegar Eldgjá
brann 934 og líklega hafa þær
náttúruhamfarir bundið endi á
landnámið. Eftir gosið hefur Ísland
ekki þótt eftirsóknarvert til búsetu
og þá dró mjög úr fólksflutningum
til landsins. Hallmundarhraun
í Borgarfirði er einnig talið hafa
runnið á fyrstu áratugum byggðar
í landinu, eins og nánar verður rætt
um hér á eftir.
Á landnámsöld hafa eldgos, eðli
þeirra og orsakir, vafalítið orðið
mikið umræðu- og umhugsunarefni
fólksins sem var að koma sér fyrir
í þessu nýja og einkennilega landi.
Sennilega hafa einhverjir áttað sig
á því að hér var um hliðstætt fyrir-
brigði að ræða og þekkt var á Ítalíu
Ritrýnd grein / Peer reviewed