Morgunblaðið - 06.10.2016, Síða 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. OKTÓBER 2016
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Málfræðingar Jón Hilmar Jónsson, t.h., ásamt Bjarka Karlssyni, sem hefur tæknimálin á sinni könnu.
Valgerður Þ. Jónsdóttir
vjon@mbl.is
Stofnun Árna Magnússonar ííslenskum fræðum opnarÍslenskt orðanet meðpompi og prakt kl. 14.30 í
dag í Hannesarholti. Orðanetið,
www. ordanet.arnastofnun.is, sem
er ókeypis og öllum opið, veitir fjöl-
breytta innsýn í íslenskan orða-
forða og orðanotkun og kemur að
góðum notum við ritun og texta-
gerð í námi, leik og starfi.
Framangreint er býsna einföld
lýsing á margþættu fyrirbæri. En
plássið á pappírnum er takmarkað,
öfugt við óravíddir netsins, þar sem
sífellt má bæta við upplýsingum og
útskýringum, breyta og lagfæra.
Gefum okkur til dæmis að blaða-
maður á prentmiðli noti orða-
sambandið með pompi og prakt í
upphafsmálsgrein, hugsi svo með
sér að betur færi á öðru og slái orð-
inu prakt upp á Íslensku orðaneti.
Einn möguleikinn er að skoða orðið
sem nafnorð eða nafnlið, hinn sem
atviksliðinn með prakt. Þegar síðari
möguleikinn er valinn og ýtt á flip-
ann vensl gegnum hugtök blasa
meðal annars við orðasamböndin
með sóma og prís og með viðhöfn.
Einnig orðin viðhafnarblær og til-
stand. Og mörg fleiri. Meðal ann-
arra orða eru andakt og fínindi
undir flipanum „venslaðar flettur
gegnum pör“. Skyld hugtök eru
ekki skilin útundan, þar á meðal há-
tíðleiki og athöfn. Eitt leiðir af öðru
að því er virðist endalaust.
Safarík málnotkun
Viðstaddur athöfnina verður
vitaskuld Jón Hilmar Jónsson, mál-
fræðingur og rannsóknarprófessor
við Árnastofnun. Hann mun kynna
orðanetið enda hefur hann unnið að
því í tíu ár.
Jón Hilmar er höfundur Stóru
orðabókarinnar um íslenska mál-
notkun frá árinu 2005 og fjölda rita
um íslenskt mál og málnotkun.
„Íslenskt orðanet byggist að
töluverðu leyti á þeirri bók. Einnig
leitaði ég fanga í rafrænum texta-
söfnum og málheildum, einkum
Timarit.is og Markaðri íslenskri
málheild, og víðar. Ég hef haft
mjög gaman af að skyggnast í orð-
notkunina í þessum textum, sjá
hvernig orðin mynda tengsl og hvað
víða er að finna safaríka málnotkun
sem maður heyrir ekki á hverjum
degi,“ segir Jón Hilmar og tekur
fram að fleiri en hann hafi komið að
verkinu.
„Upphaflega vann Þórdís Úlf-
arsdóttir málfræðingur með mér og
síðastliðið ár hefur Bjarki Karlsson,
ljóðskáld, málfræðingur og kerfis-
fræðingur, haft máltæknilega um-
sjón með höndum sem og alla vinnu
í tengslum við gerð vefsíðunnar.“
Í stórum dráttum segir Jón
Hilmar orðanetið vera lýsingu á ís-
lenskum orðaforða og innra sam-
hengi hans, umfangsmikið yfirlit í
orðabókarbúningi. „Þungamiðjan
eru venslin sem orðin mynda sín á
milli og það hvernig þau flokkast
gagnvart merkingarsviðum eða
hugtökum. Svolítið áþekkt því sem
við þekkjum úr samheitaorðabókum
en víðtækara, ekki bara stök orð
heldur líka orðasambönd eða hátt í
200 þúsund flettur eins og grunn-
einingarnar; orðin og orða-
samböndin, eru kallaðar.“
Textasamhengi
og parasambönd
Virk orð á borð við sögnina „að
segja“ koma fyrir mörg hundruð
sinnum, enda tengjast þau gríðar-
lega mörgum orðasamböndum og
hugtökum. Segir almannarómur,
segja alla söguna, segja hingað og
ekki lengra svo fátt eitt sé nefnt.
„Textasamhengi orðanna er mikil-
vægt athugunarefni í orðanetinu,
sérstaklega svonefnd para-
sambönd,“ segir Jón Hilmar og út-
skýrir nánar: „Orðanotkunin tengir
oft saman orð og orðasambönd með
tengingunni „og“: ánægja og gleði
eða reiði og gremja. Orðin sem
tengjast hafa yfirleitt líka merk-
ingu. Þessi tengsl er gagnlegt að
rekja til að flokka saman skyld
orð.“
Jón Hilmar segir orða-
samböndin vera grunneiningar í
orðanetinu. „Öfugt við netið er
prentað mál ýmsum takmörkunum
háð eins og ég rakst á við gerð
Stóru orðabókarinnar, þótt henni
fylgdi að vísu diskur. Ég réðst í
verkefnið vegna þess að mig lang-
aði til að vinna áfram með yfir-
gripsmikið efni, finna á því nýja
fleti, útskýra frá öðrum og fleiri
sjónarhornum og gefa um leið not-
endum kost á að svipast um og afla
sér upplýsinga á fljótvirkan hátt.
Ég vona líka að orðanetið geti kom-
ið að gagni í sambandi við íslenska
máltækni og margs konar grein-
ingu á rituðum textum,“ segir Jón
Hilmar.
Fyrir lærða og leika
Íslenskt orðanet er að hans
sögn hugsað fyrir alla sem hafa
ánægju af að kynna sér fjölbreyti-
leika orðaforðans og orðanotkunar;
lærða og leika sem vilja auðga mál
sitt í ræðu og riti.
„Orðanetið er þó fyrst og
fremst hugsað út frá þörfum þeirra
sem eru að semja eitthvað og rita á
ýmsum vettvangi, til dæmis rithöf-
unda, þýðendur og nemendur. Það
birtir ekki skýringar á orðum eða
orðasamböndum, heldur er gert ráð
fyrir að notendur kannist við það
sem þeir leita að og geti ályktað
hver merkingin og samhengið er.
Eflaust reka margir sig á ýmislegt
sem þeir þekkja ekki, því sumt er
úr áratuga gömlum textum og ekki
lengur notað í daglegu máli.“
Mestu ákorunina í vinnunni við
Íslenskt orðanet segir Jón Hilmar
hafa verið að koma til móts við ólík-
ar þarfir notenda og að samræma
allan þann sæg af orðasamböndum
sem þar er að finna og koma þeim á
framfæri á sama hátt og stökum
orðum og gera orðalistann heil-
legan. „Það var mikið átak,“ viður-
kennir hann.
Þótt vinnan hafi tekið tíu ár er
henni hvergi nærri lokið. Og lýkur
kannski aldrei því síbreytileiki ís-
lenskrar tungu á sér engin tak-
mörk. Möguleikar netsins ekki
heldur.
Fjársjóður
fyrir þá sem
vilja auðga
sitt mál
„Umfangsmikið yfirlit í orðabókarbúningi um íslensk-
an orðaforða og innra samhengi hans,“ segir Jón
Hilmar Jónsson, málfræðingur og rannsóknarprófess-
or við Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræð-
um, m.a. um Íslenskt orðanet, sem hann hefur unnið
að í áratug og verður opnað almenningi síðdegis.
www.ordanet.arnastofnun.is
„Orðaneti Árnastofnunar er fljótlýst: það
er fjársjóður. En ef ég vildi ekki nota
þetta orðalag gæti ég farið inn á Orða-
netið og fundið tugi orða sem hugs-
anlegt væri að nota í staðinn, þeirra á
meðal auðlind, gersemi, nægtabrunn og
metfé. Allar samsetningar með orðinu
koma líka upp og með einum smelli koma
aðrir möguleikar, lýsingarorð, skyld hug-
tök og svo framvegis. Það er hreinlega
hægt að gleyma sér lengi dags við að
skoða möguleikana, skoða hvað tungu-
málið okkar er auðugt og gleðjast yfir
því.“
Silja Aðalsteinsdóttir þýðandi og rithöfundur
Þrjú sem hafa prófað Íslenskt orðanet
„Ég sýsla mikið með bundið mál og fer
oft mikinn í ófreskjudrápum og þvíumlíku
þegar ég yrki fyrir Skálmöld. Staðreyndin
er sú að áhrifin verða sterkari ef málfarið
er fjölbreytt og sama sverðið getur orðið
þreytandi þegar plötunum fjölgar og þar
með bardögunum. Morðkuti. Það er orðið
sem ég fann rétt í þessu þegar ég sló
„sverð“ inn í Orðanets-leitina. Mjög töff.
Ófreskja? Nei. Meinvættur.
Yfir mér gnæfði ófreskja,
upp dró ég sverð og sagði:
„Meinvættur, ég er manneskja!“
Morðkutann í hana lagði.
Þetta er dæmi um allra einföldustu
notkunarmöguleikana. Brunnurinn er
óþrjótandi.“
Snæbjörn Ragnarsson (Bibbi) í Skálmöld
„Ég skrifa oft um keimlíka atburði í
mannkynssögunni, stríð og slíkt, og þá
er hætta á því að orðfarið verði leið-
inlega einsleitt. Það er til dæmis algjör
óþarfi að endurtaka í sífellu orð eins
og átök og bardagi þegar Orðanetið
minnir mann á litríkari möguleika eins
og hjaðningavíg eða vígaferli. Svo get-
ur þetta líka gagnast fólki, eins og mér,
sem á það til að gleyma ólíklegustu
hlutum, eins og algengum orða-
samböndum. Hverju rignir aftur, eldi
og … hverju? Jú, brennisteini var það –
eins og er auðvelt að finna í Orðanet-
inu.“
Vera Illugadóttir frétta- og dagskrárgerðarmaður
Myndlistarkvendið Freyja Eilíf vinnur verk í
blandaða miðla og einnig fundið efni, en hún
hefur líka gefið út bókverk. Freyja Eilíf opnar í
dag, fimmtudag, kl. 17 sýninguna „Prumpurass
í andlitið“, og útgáfu á samnefndu fjölfeld-
isverki í Gallerí Gesti sem verður á kaffihúsinu
Stofunni, Vesturgötu 3, meðan á opnun stend-
ur, ásamt Freyju sjálfri og Dr. Magnúsi Gests-
syni. Eftir það fylgir það Magnúsi eiganda sín-
um út mánuðinn.
„Prumpurass í andlitið“ er nýtt fjölfeldisverk
eftir Freyju Eilíf og sjálfstætt framhald af
myndasögunni „Erðanú andskotans drullupiss“
sem fjallar um myndlist og menningu og hún
gaf út árið 2013.
Nýtt fjölfeldisverk
Sýningin Prumpu-
rass í andlitið
Prumpurass Forvitnilegt fjölfeldisverk Freyju.
Stefnumót geta verið með margvíslegum hætti,
til dæmis stendur til boða í dag, fimmtudag, að
fara á stefnumót við tungumál. Viðburðurinn
„Date a Language“, verður í Stúdentakjall-
aranum við Sæmundargötu í Reykjavík í dag kl.
16.30-18.00. Nemendur í námsleiðinni íslenska
sem annað mál og nemendur í deild erlendra
tungumála, bókmennta og málvísinda, ætla þar
að deila móðurmáli sínu og því tungumáli sem
þeir eru að læra. Ókeypis og allir velkomnir.
Stefnumótið er á vegum Café Lingua, lifandi
tungumál, Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur í
erlendum tungumálum, Deildar erlendra tungu-
mála, bókmennta og málvísinda, námsleiðar í
íslensku sem öðru máli og Íslenskuþorpsins.
Endilega farið á deit í Stúdentakjallaranum í dag
Stefnumót við
tungumál
Stefnumót Frá samskonar viðburði í fyrra.