Læknablaðið - 01.10.2016, Blaðsíða 17

LÆKNAblaðið 2016/102 433
Y F I R L I T S G R E I N
Inngangur
Frá því að Ísland byggðist hafa orðið fjöldamörg eldgos á Íslandi.
Þau hafa leitt til búferlaflutninga, matarskorts, eyðingar á byggð-
um bólum, beitarlandi og til búfjárfellis. Þau hafa einnig valdið
slysum, sjúkdómum og dauðsföllum. Í þessari grein verður gefið
yfirlit um áhrif eldgosa á heilsu fólks á Íslandi.
Varmastreymi frá iðrum jarðar til yfirborðs er frumorsök jarð-
skorpuhreyfinga, jarðskjálfta og eldgosa. Möttull úr föstu efni
umlykur kjarna jarðar. Hátt hitastig og þrýstingur valda því að
möttullinn getur hnigið eins og deigt efni og stigið upp undir
rekhryggjum. Í þessu ferli verður hlutbráðnun á möttulefni og til
verður bergbráð, kvika. Hún leitar til yfirborðs þegar færi gefast
en tekur breytingum á leiðinni upp í gegnum möttul og skorpu
og birtist okkur í eldgosum af mismunandi gerðum.1-4 Mynd 1 er
skýringarmynd af lagskiptingu jarðar.
Ísland er heitur reitur. Landið er myndað á úthafshrygg og eld-
virkni er meiri hér en annars staðar á úthafshryggnum. Gosbeltin
á Íslandi eru af tvennum toga. Rekbeltin sem liggja yfir Ísland frá
Reykjanesi til Öxarfjarðar marka skil Evrasíuplötu og Ameríku-
plötu. Til hliðar við þau eru gosbelti þar sem ekkert rek á sér stað
lengur eins og Snæfellsnesgosbeltið, eða er ekki komið af stað, eins
og á syðsta hluta eystra gosbeltisins.1 Mynd 2 sýnir gosbeltin með
eldstöðvakerfum.
Eldgos eru tíð á Íslandi og hafa valdið margvíslegu heilsutjóni allt frá
því land byggðist. Hér er gefið yfirlit yfir áhrif eldgosa á heilsufar manna
á Íslandi. Sagt er frá eldgosavirkni á Íslandi og áhrifum lofttegunda og
gosösku á heilsufar manna. Eldfjallagös geta verið mjög eitruð fyrir menn
ef þau eru af háum styrk en hafa í lægri styrk ertandi áhrif á slímhúðir í
augum og efri öndunarvegum. Þau eru einnig ertandi fyrir húð. Öskufall
er einnig ertandi fyrir slímhúðir augna og efri öndunarvegs. Mjög litlar
öskuagnir geta borist í lungnablöðrur. Tekin eru dæmi um fjögur mismun-
andi eldgos sem orðið hafa á Íslandi og áhrif þeirra á heilsufar Íslendinga.
Gosið í Lakagígum 1783-84 er það eldgos sem hefur haft mest áhrif
á heilsufar Íslendinga og valdið mestu manntjóni. Þrátt fyrir tíð eldgos
undanfarna áratugi hefur manntjón verið lítið síðustu 100 ár og áhrif á
heilsufar einnig, þótt langtímarannsókna sé þörf í þeim efnum. Rannsóknir
á heilsufarsáhrifum Eyjafjallajökulsgossins 2010 sýndu bæði aukin andleg
og líkamleg einkenni, einkum hjá fólki með öndunarfærasjúkdóma. Emb-
ætti landlæknis og aðrir viðbragðsaðilar hafa brugðist skjótt við tíðum eld-
gosum síðastliðin ár og gefið út skýrar leiðbeiningar til að draga úr hættu
á heilsutjóni.
ÁGRIP
Áhrif eldgosa á heilsu manna á Íslandi
Yfirlitsgrein
Gunnar Guðmundsson1 læknir, Guðrún Larsen2 jarðfræðingur
Mynd 1. Skýringarmynd af möttli. Lagskipting jarðar, dýpi á mörk lagmóta og
megindrættir í gerð úthafshryggjar. Jarðskorpan og efsti hluti möttuls mynda saman
svokallað stinnhvolf, yfirleitt um 50-150 km þykkt og brotið upp í fleka sem eru á hreyf-
ingu. Undir því, á 100-200 km dýpi, er lag þar sem hitastig er nálægt bræðslumarki eða
ofan þess og hlutbráðnun getur átt sér stað. (1 byggt á myndum 2.1 og 2.2).
Fyrirspurnir: Gunnar Guðmundsson, ggudmund@landspitali.is
1Lungnadeild Landspítala, rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði, læknadeild
Háskóla Íslands, 2Jarðvísindastofnun Háskólans, Öskju, 101 Reykjavík.
Höfundar lögðu jafnt til greinarinnar
Höfundar hafa útfyllt eyðublað um hagsmunatengsl.
Greinin barst 3. mars 2016, samþykkt til birtingar 23. ágúst 2016.
doi.org/10.17992/lbl.2016.10.101