Læknablaðið - 01.10.2016, Blaðsíða 18

434 LÆKNAblaðið 2016/102
Áhrif ösku á heilsufar manna
Bráð áhrif ösku á heilsufar manna eru vel þekkt.5-7 Gosaska get-
ur valdið einkennum frá efri öndunarfærum eins og nefrennsli
og ertingu í nefi. Þá koma einnig fram særindi í hálsi og hósti.
Þeir sem eru með lungnasjúkdóma eins og astma eða langvinna
lungnateppu geta fengið versnandi einkenni með hósta, uppgangi,
öndunarerfiðleikum og þyngslum fyrir brjósti. Ef kornastærð ösku
er 4 míkron eða minni getur hún borist í lungnablöðrur. Í augum
geta komið fram særindi, kláði og roði. Einnig getur komið fram
útferð og tárarennsli. Það geta komið fram sár á hornhimnu. Það
geta komið fram erting, sviði, roði og kláði í húð, einkum ef askan
er súr.5-7
Rannsókn var gerð á áhrifum ösku sem kom úr Eyjafjallajökli
árið 2010 á varnarkerfi lungnanna gagnvart sýkingum og birtist
hún í tímaritinu Environmental Health Perspectives 2013.8 Rannsök-
uð voru áhrif ferskrar ösku á lungnaþekjufrumur og átfrumur
lungnablaðranna. Þá voru áhrif á vöxt bakteríunnar Pseudomonas
Aeruginosa könnuð. Þar kom í ljós að askan hafði ekki mikil áhrif
á lungnaþekjufrumur. Hins vegar hafði hún áhrif á átfrumur
lungnablaðranna þannig að þær voru síður færar um að fram-
kvæma dráp og bólgusvörun var minni. Askan jók einnig á fjölg-
un baktería og dró úr drápi þeirra með því að hamla bakteríudrep-
andi peptíð.
Askan sem kom úr Eyjafjallajökli 2010 og úr Grímsvötnum árið
2011 var rannsökuð á tilraunastofu til að kanna aðgengi hennar
í berkjupípur og í lungnablöðrur. Niðurstöður rannsóknarinnar
voru þær að allt að 9% af ögnum minni en 10 míkron komust í
lungnablöðrur. Þannig hefði askan möguleika á að komast alla leið
í lungnavef og valda skemmdum þar.9
Rannsóknarhópur gerði úttekt á gosösku frá Eyjafjallajökuls-
gosi 2010 og Grímsvatnaeldgosi 2011 með því að nota fljótvirkar
aðferðir til að greina hættu á að askan hefði áhrif á öndunarfæri.
Niðurstöður þeirra voru þær að 2-13% af öskunni úr Eyjafjallajökli
væru 4 míkron eða smærri, en minna en 3,5% af öskunni úr Gríms-
vötnum. Öll sýnin sýndu lítil eitrunaráhrif á lungnaþekjufrumur
í rækt og einnig lítil áhrif á andoxun í lungum. Fram komu merki
um bólgusvörun af völdum öskunnar með hækkun á frumu-
boðunum MCP-1, IL-6 og IL-8.10
Eldvirknin er ekki jafndreifð í gosbeltunum heldur myndar
svokölluð eldstöðvakerfi. Eldstöðvakerfi, það er megineldstöð og
sprungusveimur, er hér notað um þyrpingu eldstöðva þar sem
kvikan er bergfræðilega skyld.1,2
Eldgos kallast þeytigos ef sprengikrafturinn sem tætir kvik-
una í sundur er vegna þenslu gasa í henni sjálfri þegar þrýstingur
minnkar í gosrás og gosopi. Ef sprengikrafturinn stafar af mynd-
un og þenslu vatnsgufu þegar kvikan kemst í snertingu við utan-
aðkomandi vatn kallast þau tætigos. Eitt af því sem er sérstakt við
eldvirknina á Íslandi er að flest eldgosin hér eru tætigos í eldstöðv-
um undir jökli. Gosmekkir geta náð yfir 30 km hæð og yfirleitt
eru þeir hærri í þeytigosum að öðru jöfnu. Gosmökkur er flókið
fyrirbæri og er breytilegur eftir gerð gosa.2
Gosefni og áhrif þeirra
Eldgos hafa áhrif á umhverfi sitt með hraunrennsli, gjóskufalli og
útstreymi kvikugasa. Hér á eftir verður stuttlega gerð grein fyr-
ir gjósku, einkum fínasta efninu, öskunni, og kvikugösum.3,4 Um
hraun verður ekki fjallað nema í tengslum við afgösun.
Aska
Gosefnin sem myndast í sprengigosum (þeyti- og tætigosum) eru
fyrst og fremst gjóska. Gjóska er samheiti á gosefnum sem berast
frá gosopi í lofti, óháð stærð og gerð kornanna. Mismunandi nöfn
eru notuð yfir gosefnin. Þau helstu eru kleprar (falla óstorknir til
jarðar), gjall (stórblöðrótt, storkið þegar það lendir), vikur (mjög
blöðrótt, oft mjög smáblöðrótt) og aska (efni smærra en 2 mm, oft-
ast glerkurl en einnig kristallar). Öskukorn geta orðið mjög smá,
minni en 1 míkron (0,001 mm).2-4
Flestar kornastærðarmælingar á íslenskri gjósku eru gerðar á
efni sem fallið hefur til jarðar hér á landi í mismunandi fjarlægð
frá upptökum. Þær gefa allgóða vitneskju um kornastærðir gjósku
sem fallið hefur yfir byggð ból og getur haft áhrif á heilsufar fólks.
Mynd 2. Gosbeltin á Íslandi. Eld-
stöðvakerfi, það er megineldstöðvar og
sprungusveimar (mynd 2.201), á gosbeltum
Íslands. Megineldstöðvar eru í gulum lit,
sprungureinar eru gulrauðar og gosbeltin
eru rauð.