Læknablaðið - 01.10.2016, Blaðsíða 7

LÆKNAblaðið 2016/102 423
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Streita er almennt hugtak yfir upplifun og líffræðileg viðbrögð við
álagi. Víðtækar breytingar í blóðflæði og efnaskiptum undirbúa
líkamann fyrir átök og álag. Þeir sem lærðu læknisfræðina á seinni
hluta síðustu aldar vissu þetta og að heilinn stýrði framleiðslu
streituhormóna í nýrnahettum og um áhrif þeirra á vöðva og
hjarta til eflingar í bardaganum við ógnina. Rætt var um jákvæða
streitu, þegar streitan nýttist til að flýja, og neikvæða streitu ef hún
varð langvinn og skemmandi. Það hafði nefnilega komið í ljós við
rannsóknir að streitan gat verið skaðleg fyrir hjarta og æðakerfi
og andlega líðan.1 Á nýrri öld hefur þekkingin aukist með betri
greiningartækni og rannsóknum á heilastarfseminni. Sýn okkar
á starfsemi heilans er að breytast og hin miklu áhrif streitunnar
á hann sem líffæri koma í ljós. Viðbrögð við streitunni virðast
mun flóknari en talið var. Um er að ræða fjölþætt samspil heila,
taugakerfisins alls og margra hórmonakerfa sem móta ekki bara
viðbrögð, heldur lífefnafræðilegt jafnvægi og mannleg samskipti.
Og rannsóknir á utangenaerfðum sýna stýringu á hegðun og
jafnvel hugsun og áhrifum streitu á erfðaefnið. Faraldsfræðilegar
rannsóknir mæla aukningu í streitutengdu heilsutapi, til dæmis
kransæðasjúkdómum og þunglyndi, og athuganir á lýðheilsu hafa
sýnt mikla kostnaðaraukningu í veikindafjarveru vegna sálfélags-
legra álagsþátta.2,3 Talið er að allt að einn af hverjum fjórum finni
fyrir streitu í starfi.
Sjúkleg streita er flokkuð með geðrænum sjúkdómum þrátt fyr-
ir að einnig sé um að ræða líkamleg einkenni. Í nákvæmari undir-
flokkun er sjúkleg streita látin fylgja sjúkdómum sem koma í kjöl-
far áfalla. Áður voru notuð hugtök sem kulnun (Burnout) og skörun
er við aðra sjúkdóma, svo sem síþreytu og vefjagigt.
Sjúkdómsgreining sjúklegrar streitu byggir enn sem komið
er eingöngu á klínískum einkennum. Vegna aukins kostnaðar
þar í landi vildu sænsk heilbrigðisyfirvöld efla greiningartækni
sem leiddi til þess að gerð voru nákvæmari greiningarskilmerki
fyrir sjúklega streitu sem notuð hafa verið síðan 2005 í Svíþjóð.
Greiningin byggir á flokkun evrópska sjúkdómsflokkunarkerf-
isins (ICD) en skilgreinir að einkennin þurfi að hafa staðið í að
minnsta kosti tvær vikur, að til staðar hafi verið streituvaldar í að
minnsta kosti 6 mánuði og bætt hefur verið við nákvæmari lýs-
ingum á einkennum. Þeim má lýsa á eftirfarandi hátt: Hamlandi
ofurþreyta með minnkuðu frumkvæði, skorti á úthaldi eða óeðli-
lega mikilli þörf fyrir hvíld. Vitrænar truflanir með minnistrufl-
unum og skertri einbeitingu eru mjög áberandi. Lækkað álagsþol.
Tilfinningalegt ójafnvægi eða pirringur. Svefntruflanir. Truflandi
líkamleg einkenni eins og stoðkerfisverkir, hjartsláttaróþægindi,
meltingartruflanir, svimi og viðkvæmni fyrir hávaða og áreiti.
Sjúkdómsgangur er oft langdreginn og sjúkleg streita greinist á
ólíkum stigum. Aðdragandinn getur verið nokkur ár með breyti-
legum styrk einkenna og að lokum skyndilegri versnun þegar
alvarlegustu stigum er náð með mikilli vanlíðan og skerðingu á
vinnufærni.
Engin sértæk meðferð er til. Stuðningur og fræðsla eru mikil-
vægir þættir líkt og við endurhæfingu eftir hjartaáfall. Allt er gert
til að efla heilastarfsemina á nýjan leik og endurheimta fyrri getu.
Oft eru notuð geðlyf til að bæta svefn og gegn sjúklegri depurð og
kvíða eða geðsveiflum sem í sumum tilfellum geta komið fram.
Yfirleitt er árangur af geðlyfjameðferð nokkuð góður og einkenni
um depurð og kvíði dvína á nokkrum mánuðum. Eftir standa ein-
kenni um skert minni, einbeitingu og álagsþol sem trufla starfs-
getu og lífsgæði verulega. Meðferðin sem beitt er gegn þessum
einkennum eru stuðningur, fræðsla og vel skipulögð þjálfun sem
tímasett er af nákvæmni og miklu máli skiptir að gerð sé endur-
hæfingaráætlun til langs tíma til að skapa öryggiskennd og svig-
rúm fyrir hæfilega blöndu þjálfunar og hvíldar. Virkni má ekki
auka of hratt. Komið hefur í ljós að regluleg hreyfing hefur mik-
il og góð áhrif á bataferlið og margar rannsóknir sýna að dagleg
hreyfing í tæpa klukkustund hefur umtalsverð og mikilvæg áhrif
á heilastarfsemina ekki síður en á vöðvastyrk og þol.
Árangur er góður hjá flestum. Þó er mikilvægt að hafa í huga að
meðferð getur tekur langan tíma og að um þriðjungur er enn með
einkenni eftir allt að tvö ár. Horfur er þeim mun betri því fyrr sem
meðferð hefst.4
Nýjar rannsóknir á heilanum og áhrifum streitu á hann mun
breyta sýn okkar á samspil sálar og líkama og auka þekkingu til
að lækna streitutengda lífsstílssjúkdóma og efla aðgerðir til heilsu-
eflingar og forvarna.
Heimildir
1. Brotman DJ, Golden SH, Wittstein IS. The caridovascular toll of stress. Lancet 2007; 370:
1089-100.
2. Levi L. Occupational stress: Spice of life or kiss of death? Am Psychol 1990; 45: 1142-5.
3. Nixon A, Mazzola J, Bauer J, Krueger J, Spector P. Can work make you sick? A meta-analysis
of the relationship between job stressors and physical symptoms. Work Stress 2011; 25: 1-22.
4. Glise K, Ahlborg G, Jonsdóttir IJ. Course of mental symptoms in patients with stress-relatede
exhaustion: Does sex or age make a difference? BMC Psychiatry 2012, 12: 18.
Exhaustion Disorder. New and important diagnosis
Ólafur Þór Ævarsson Dr. Med.
doi.org/10.17992/lbl.2016.10.98
Sjúkleg streita. Ný og mikilvæg
sjúkdómsgreining
Ólafur Þór Ævarsson
Geðlæknir við Institutet för stressmedicin
í Gautaborg og Forvarnir Reykjavík
olafur@stress.is
sildenafil 50 mg og 100 mg
sildenafil 50 mg og 100 mg
Notkunarsvið: Ristruflanir hjá karlmönnum. Frábendingar: Ofnæmi fyrir virka efninu eða einhverju hjálparefnanna. Samhliðanotkun efna sem gefa frá sér köfnunarefnisoxíð (s.s. amýlnítrít) og hvers konar
nítrata. Karlmönnum sem ráðið er frá því að stunda kynlíf skal ekki gefa lyfið. Sjúklingar sem tapað hafa sjón á öðru auga vegna framlægs sjóntaugarkvilla vegna blóðþurrðar án slagæðabólgu eiga ekki að nota
lyfið. Sjúklingar með alvarlega skerta lifrarstarfsemi, lágþrýsting, sjúklingar sem nýlega hafa fengið heilablóðfall eða kransæðastíflu eða hafa þekktan arfgengan hrörnunarsjúkdóm í sjónhimnu mega ekki nota lyfið.
Skammtar: Ráðlagður skammtur er 50 mg sem tekinn er eftir þörfum um það bil 1 klst. fyrir samfarir. Með hliðsjón af verkun og þoli má auka skammtinn í 100 mg eða minnka hann í 25 mg. Hámarksskammtur er 100 mg.
Hámarksskammtatíðni er einu sinni á sólarhring. Skert nýrnastarfssemi: Hjá sjúklingum með alvarlega skerta nýrnastarfsemi er mælt með notkun 25 mg skammts. Með hliðsjón af verkun og þoli má auka skammtinn
í 50 mg eða 100 mg. Skert lifrarstarfsemi: Mælt er með notkun 25 mg skammts. Með hliðsjón af verkun og þoli má auka skammtinn í 50 mg eða 100 mg. Lyfið
er ekki ætlað einstaklingum yngri en 18 ára. Önnur lyf: Mælt er með að gefa sjúklingum sem eru samtímis meðhöndlaðir með CYP3A4 hemlum, öðrum en
ritonaviri, 25 mg upphafsskammt. Ritonavir á ekki að nota samtímis sildenafili. Til að draga úr líkum á réttstöðuþrýstingsfalli eiga sjúklingar sem nota alfa-blokka
að vera í stöðugu ástandi áður en meðferð með sildenafili hefst. Einnig ætti að hugleiða að hefja meðferð með 25 mg skammti af sildenafili. Upplýsingar um
aukaverkanir, milliverkanir, varnaðarorð og önnur mikilvæg atriði má nálgast í sérlyfjaskrá – www.serlyfjaskra.is. Markaðsleyfishafi er LYFIS ehf.
Sími: 534-3500, netfang: lyfis@lyfis.is. Lyfið er lyfseðilsskylt (R) og er ekki með almenna greiðsluþátttöku. Hámarksverð: Sjá verð í lyfjaverðskrá. SmPC: Janúar 2015.
50 mg
með deilistriki
9 mm
100 mg
12 mm
töflur í pakka
24
NÝJUSTU
FRÉTTIR
Nú er hver tafla
af sildenafili
enn ódýrari
Sildenafil LYFIS
markaðssett í
24 stk. pakkningu