Læknablaðið - 01.10.2016, Blaðsíða 20

436 LÆKNAblaðið 2016/102
seinna. Mjög hár styrkur í lofti (700-1000 ppm) veldur fljótt með-
vitundarleysi vegna hindrunar cytokróm-oxidasa í öndunarkeðju
frumna.15
Saltsýra (vetnisklóríðgas) er gastegund með stingandi lykt sem
minnir á mest á klórlykt, og er þyngri en andrúmsloft. Hún veldur
fljótt ertingu og svo ætingu á slímhúð efri öndunarfæra, munns,
augna og einnig húðar í hærri styrk. Við háan styrk koma fram
hósti og andnauð.11
Vetnisflúoríðgas er litlaus loftegund sem er léttari en andrúms-
loft. Innöndun á gufum getur valdið sviða í efri öndunarfærum.
Einnig geta komið fram uppköst, hósti og andnauð. Lungnabjúg-
ur getur komið fram nokkrum klukkustundum eftir mikla útsetn-
ingu og er merki um bráðan lungnaskaða þar sem lungnablöðrur
fyllast af prótínríkum vökva. Vetnisflúoríðgas myndar flúorsýru
með raka í andrúmsloftinu og getur þannig komist í grunnvatn
og drykkjarvatn. Flúorsýra getur verið eitruð. Hún er tekin fljótt
upp í líkamann og er frásog frá meltingarvegi um 90%. Hún hefur
mikla sækni í vefi líkamans sem innihalda kalk, eins og bein og
tennur. Bráð áhrif flúorsýrueitrunar geta komið fram sem ógleði,
uppköst og kviðverkir. Kalkgildi í blóði lækka vegna bindingar
flúors við kalk og það getur valdið sársaukafullum vöðvasam-
dráttum og öðrum víðtækum áhrifum í líkamanum. Ekki eru til
dæmi um slíkar bráðar eitranir í mönnum í tengslum við eldgos
á Íslandi. Áhrifum flúoreitrunar hefur verið vel lýst í búfé á Ís-
landi, einkum í sauðkindum.16 Bæði getur verið um bráðaeitrun
að ræða eins og lýst er hér að ofan með áhrifum á meltingarveg og
önnur líffæri eða langvinna eitrun með áhrifum á bein og tennur,
einkum þegar þær eru að vaxa, og hefur það verið kallað gaddur.
Fóður sem inniheldur 250 ppm (það er milligrömm af flúor í kílói
af ösku (mg/kg = ppm)) mun geta valdið bráðri eitrun eftir stuttan
tíma. Til eru nákvæmar lýsingar á flúoreitrun af völdum eldgosa
þar sem lýst er gaddi í sauðfé, hestum og nautpeningi, sú elsta
vegna Heklugossins 1693.16
Koldíoxíð (koltvísýringur) er litlaus lofttegund með veikri
stingandi lykt við háan styrk. Hann er 1,5x þyngri en andrúmsloft
og getur borist með jörðu. Koldíoxíð í miklu magni lækkar súrefn-
isinnihald andrúmslofts og veldur truflun á bindingu súrefnis við
blóðrauða og þarmeð á öndun frumna, sem getur valdið meðvit-
undarleysi og dauða.11,12
Kolmónoxíð (kolsýringur) er lit- og lyktarlaus lofttegund sem
er álíka þung og andrúmsloft. Eitrun getur komið fram við lágan
styrk. Innöndun getur valdið höfuðverk, svima, ógleði og ef magn-
ið er mikið, uppköstum, andþyngslum, hjartsláttartruflunum og
meðvitundarleysi og dauða vegna truflunar á bindingu súrefnis
við blóðrauða og þarmeð öndun frumna.
Lítið er vitað um langtímaáhrif lofttegunda sem komið hafa
upp í eldgosum á Íslandi á heilsufar fólks. Erlendar rannsóknir
hafa sýnt að brennisteinsdíoxíð getur valdið versnun á langvinn-
um lungnasjúkdómum eins og astma og langvinnri lungnateppu.
Brennisteinsvetni getur einnig framkallað meiri einkenni hjá
einstaklingum með langvinna öndunarfærasjúkdóma.6,11,12
Eldgos á Íslandi og áhrif þeirra á heilsufar manna
Þekkt eldgos síðan land byggðist eru vel á þriðja hundrað en ekki
er vitað hver heildarfjöldinn er. Mynd 3 sýnir fjölda eldgosa á
hverjum 20 árum.17 Þeim er skipt í sprengigos, blandgos og flæði-
gos. Í nokkrum tilfellum eru fleiri en eitt gos tekin saman sem
eldar, til dæmis Kröflueldar 1975-1984. Hér á eftir eru tekin nokkur
dæmi um eldgos og áhrif þeirra.
Eldgos í Öræfajökli 1362
Eldgosið í Öræfajökli 1362 er stærsta súra þeytigosið sem orðið hef-
ur á sögulegum tíma.18 Gosið varð í toppgíg fjallsins sem var fullur
af ís. Megingjóskufallið var vikur og aska.19
Þykktarás gjóskulagsins frá 1362 stefnir til suðurs og stór hluti
gjóskunnar barst á haf út. Rúmmál gjóskunnar nýfallinnar hefur
verið metið sem 10 rúmkílómetrar.18 Þykkt gjóskulagsins við rætur
fjallsins er frá 12 sentimetrum upp í 1-2 metra en er meiri í hlíðum
fjallsins. Gjóskan barst víða. Fín aska barst norður í Mývatnssveit
og vestur í Mýrdal.
Hæð gosmakkar hefur verið metin 28-35 km með hliðsjón af
hversu langt bergbrot bárust frá upptökum.19 Færa má rök að því
að kúfur gosmakkarins hafi verið meira en 300 km í þvermál
þegar gosið var í hámarki.
Kornastærðargreiningar voru gerðar á gjóskusýnum úr tveim
sniðum í um 11 km fjarlægð frá toppgíg, það er í byggð.19 Í gjósku
Mynd 3. Eldgos á Íslandi frá ~870 til 2015. Þekktum eldgosum á sögulegum tíma er hér skipt niður á 20 ára tímabil (17 mynd 12 uppfærð). Heildarfjöldi gosa er ekki þekktur en
sjá má að tíðni eldgosa er mismikil. Ekki má þó álykta að tíðni eldgosa fari vaxandi því upplýsingar fara batnandi eftir því sem nær dregur okkar tíma. Í nokkrum tilfellum eru fleiri
en eitt eldgos, sem verða með stuttu millibili á sömu sprungurein, sýnd sem „eldar“, til dæmis Kröflueldar 1975-1984.