Læknablaðið - 01.10.2016, Blaðsíða 21

LÆKNAblaðið 2016/102 437
úr fyrsta hluta gossins var þungahlutfall ösku með kornastærð
minni en 63 míkron (<0,063 mm) hátt, 27-60%, meðal annars vegna
áhrifa bræðsluvatns á kvikuna. Í seinni hluta gossins, eftir að áhrif
vatns minnkuðu eða hurfu, var gjóskan grófari og þetta þunga-
hlutfall lægra, 4-20%.
Upplýsingar um þetta gos í samtímaheimildum eru litlar. Sá
samtímaannáll sem gleggst lýsir atburðunum er annálsbrot frá
Skálholti og segir svo frá:20
Eldur uppi í þremur stöðum fyrir sunnan og hélst það frá fardögum
til hausts með svo miklum býsnum að eyddi allt Litla hérað og mikið af
Hornafirði og Lónshverfi svo að eyddi 5 þingmannaleiðir. Hér með hljóp
Knappafellsjökull fram í sjó þar sem var þriggja tuga djúp með grjótfalli,
aur og saur að þar urðu síðan sléttir sandar. Tók og af tvær kirkjusóknir
með öllu, að Hofi og Rauðalæk. Sandurinn tók í miðjan legg á sléttu en
rak saman í skafla svo varla sá húsin. Öskufall bar norður um land svo að
sporrækt var. Það fylgdi og þessu að vikurinn sást reka í hrönnum fyrir
Vestfjörðum að varla máttu skip ganga fyrir (og jafnvel víða fyrir norðan).
Ljóst er að annálaritarinn hefur fengið allgóða lýsingu á at-
burðunum og síðari tíma rannsóknir hafa staðfest margt (meðal
annars að eldur var uppi í Grímsvötnum þetta sama ár).
Lítið er vitað um áhrif þessa eldgoss á líf og heilsufar manna.
Þó er vitað að fjöldi bæja fór í eyði og bithagar búfénaðar og rækt-
arland spilltust. Samtímaheimildir nefna ekki mannfall berum
orðum en talið hefur verið líklegt að einhver mannskaði hafi orðið
í gosinu.19 Engar líkamsleifar manna hafa þó fundist við fornleifa-
uppgröft21 eða annað jarðrask til þessa dags.
Skaftáreldar 1783-1784
Skaftáreldar eru næststærsta eldgos á Íslandi á sögulegum tíma,
aðeins Eldgjárgosið á 10. öld var stærra. Gossprungan í Skaftáreld-
um, Lakagígar, er um 27 km löng og tilheyrir eldstöðvakerfi Gríms-
vatna. Gosið í Lakagígum hófst á suðvesturhluta gossprungunnar
í júní 1783, færðist til norðvesturs í um 10 hrinum og stóð í rétta 8
mánuði.22 Mynd 4 sýnir gígaröðina í Lakagígum.
Gosið í Lakagígum var flæðigos að mestu. Um 14,7 rúmkíló-
metrar af hrauni komu upp á þessum 8 mánuðum og um 0,7
rúmkílómetrar af gjósku.22,23 Um 120 megatonn af brennisteins-
díoxíði (SO2) eru talin hafa losnað úr kvikunni, auk vatnsgufu
(235 Mt H2O), koldíoxíðs (350 Mt CO2), vetnisflúoríðs (15 Mt HF)
og vetnisklóríðs (6,8 Mt HCl).23 Ördropar af brennisteinssýru
(H2SO4 aerosols) verða til við efnahvörf og þannig reiknað jafn-
gildir brennisteinsdíoxíðið sem upp kom í Skaftáreldum um 250
megatonnum af brennisteinssýru.
Hraunið flæddi niður á láglendi eftir farvegum Skaftár (þar
af nafnið Skaftáreldahraun og Skaftáreldar) og síðar einnig um
farveg Hverfisfljóts. Mynd 5 sýnir svæðið sem Skaftáreldahraunið
þekur og gossprunguna. Flatarmál hraunsins alls er tæpir 600 fer-
kílómetrar og þar af eru um 280 ferkílómetrar neðan 100 metra
hæðarlínu. Fyrstu 6 vikurnar er talið að runnið hafi fram um 9
rúmkílómetrar af hrauni og meðalhraunrennsli frá gossprungunni
hefur þá verið um 2500 rúmmetrar á sekúndu.23,24
Gjóskan var yfirleitt fremur gróf nema þar sem grunnvatn
komst að gosrásinni og olli meiri tætingu á kvikunni. Korna-
stærðargreiningar á þeirri gjósku í nágrenni eldstöðvanna sýna
Mynd 4. Frá Laka-
gígum sumarið 2016.
Gígaröðin er fyrir
miðri mynd og hraunið
til vinstri. Ljósmynd
Gunnar Guðmundsson.
Mynd 5. Landsvæðið sem Skaftáreldahraunið þekur og gossprungan.
Skaftáreldahraun (dökkgrátt) þekur alls um 600 ferkílómetra og þar af er tæpur helm-
ingur á láglendi neðan 100 m hæðarlínu. Til samanburðar er Eldgjárhraunið frá 10. öld,
stærsta hraun sem runnið hefur á sögulegum tíma.