Læknablaðið - 01.10.2016, Blaðsíða 45

LÆKNAblaðið 2016/102 461
Ópíóíðar hafa þótt gagnlegir við verkjum í margar aldir. Nú á
síðari árum hefur misnotkun þessara lyfja aukist víða um heim
og þá sérstaklega í Bandaríkjunum. Svefnlyf og róandi lyf hafa
einnig verið notuð lengi við ábendingum eins og svefntrufl-
unum, kvíðaröskunum og krömpum. Sum lyf eru hættulegri
en önnur ein og sér, til dæmis valda ákveðnir ópíóíðar meiri
öndunarslævingu en aðrir, eins og til dæmis fentanýl sem veldur
meiri öndunarslævingu en morfín. Þegar sjúklingur er kominn
á margskonar lyf sem öll verka á miðtaugakerfið getur það skap-
að aukinn vanda. Í lok ágústmánaðar sendi FDA (US, Food and
Drug Administration) frá sér svokallaða „black box warning“,
sem er alvarlegasta viðvörun þeirra, fyrir öll ópíóíð og ben-
sódíazepín (svefn- og róandi lyf). FDA varar við mikilli hættu á
dauðsföllum þegar ópíóíð-verkjalyf eru notuð með svefnlyfjum
og róandi lyfjum. Þegar ópíóíðar og svefnlyf og róandi lyf eru
notuð samtímis geta áhrif þeirra á miðtaugakerfið orðið meiri,
vegna samverkunar, en þegar þau eru notuð hvert í sínu lagi.
Öndunarbæling, meðvitundarleysi, dá og dauði eru dæmi um
þau alvarlegu áhrif sem geta hlotist af samhliða notkun lyfjanna.
Einnig eru dæmi um að áfengi og önnur lyf eða efni sem bæla
miðtaugakerfið samverki við ópíóíða og svefn- og róandi lyf.
Önnur lyf sem geta samverkað eru til dæmis vöðvaslakandi lyf
en einnig er hætta á milliverkunum við önnur lyf eins og sum
þunglyndislyf. Danska lyfjastofnunin hefur sett upp ágætis síðu
þar sem hægt er að kanna mögulegar samverkanir.1
FDA bendir á að ef aðstandandi sjúklings sem tekur bæði
ópíóíða og bensódíasepín-lyf tekur eftir tilteknum breytingum,
eins og að sjúklingur er með óvenju mikinn svima, upplifir mikla
syfju, á erfitt með að anda, svarar ekki eða bregst ekki á eðlilegan
hátt við samskiptum eða ef ekki er hægt að vekja sjúkling, eigi
aðstandandinn að leita hjálpar.
Lyfjateymi Embættis landlæknis er með til skoðunar lyfjaávís-
anir á látna einstaklinga þar sem andlát má hugsanlega rekja til
lyfjaeitrunar. Fyrir liggja upplýsingar í skýrslum frá Rannsóknar-
stofu í lyfja- og eiturefnafræðum við Háskóla Íslands um 24 slíka
einstaklinga sem látist hafa á árinu 2016 en í langflestum tilfell-
um var um að ræða blöndur lyfja og í tæplega helmingi þessara
tilfella var um að ræða blöndur ópíóíða og svefnlyfja og róandi
lyfja. Í 7 tilfellum kom áfengi einnig við sögu og í þremur tilfell-
um fannst kannabis.
Margir þeirra sem deyja vegna lyfja eitrana hafa misnotað lyf
lengi. Mörg dæmi eru um að einstaklingar fái ekki sjálfir ávís-
að lyfjunum en einnig að lyf séu tekin með öðrum hætti en til
er ætlast og ekki er óalgengt að þessir sömu einstaklingar hafi
ítrekað verið lagðir inn á gjörgæslu. Rannsókn var gerð á einstak-
lingum sem voru lagðir inn á gjörgæslu í Reykjavík og reyndust
nota vímuefni í æð (n=57 á árunum 2003-2007). Innlagnir þessara
einstaklinga reyndust oftast vera vegna eitrunar (52%) eða lífs-
hættulegrar sýkingar (39%). Dánartíðni á sjúkrahúsi var 16% og
5 ára dánartíðni var 35%. Að 5 ára eftirfylgni lokinni fundust
38 krufningaskýrslur þar sem hinn látni hafði sögu um notkun
vímuefna í æð. Algengasta dánarorsök þessara einstaklinga var
eitrun (53%, n=20) sem oftast var vegna misnotkunar á lyfsseðils-
skyldum lyfjum (90%). Réttarefnafræðilegar rannsóknir leiddu í
ljós að bensódíasepínlyf (róandi), amfetamínskyld efni og ópíóíð-
ar fundust oftast í hinum látnu.2
Ljóst er að ópíóíðar geta skapað hættu hjá fólki sem glímir við
alvarlegan fíknivanda en ávanahætta af þeim er mikil, sérstak-
lega ef þeir eru ekki notaðir rétt. Í Handbók í lyflæknisfræði3 er bent
á að langvarandi notkun ópíóíða geti beinlínis aukið verkja næmi,
valdið þolmyndun, aukið hættu á fíkn og persónuleikabreyting-
um en einnig haft bælandi áhrif á starfsemi innkirtla og ónæm-
iskerfis. Þá geta lyfin og röng notkun þeirra valdið ýmsum vanda
í daglegu lífi fyrir einstaklinga, eins og skerðingu á aksturshæfni
og aukinni slysahættu. Nú þegar læknar hafa aðgang að lyfja-
gagnagrunni geta þeir betur fylgst með ávísunum skjólstæðinga
sinna. Læknar geta betur metið hættu á milliverkunum og verið
á varðbergi til að draga úr hættu á misnotkun lyfja. Ljóst er að
óhóflegar lyfja ávísanir auka líkur á því að lyfin lendi í röngum
höndum. Ábendingar hafa borist frá einstaklingum um að þeir
fái ávísað of háum skömmtum eða of miklu magni af verkjalyf-
jum sem þeir nota svo ekki. Þetta ýtir bæði undir sóun lyfja og
hættu á misnotkun og er ástæða til að benda læknum á að velja
almennt hóflega skammta og magn ásamt því að kanna yfirlit lyf-
jaávísana í lyfja gagnagrunni.
Heimildir
1. medicinkombination.dk/ - september 2016.
2. Sigvaldason K, Ingvarsson Þ, Þórðardóttir S, Kristinsson J, Kárason S. Notkun vímuefna
í æð: Afdrif sjúklinga eftir innlögn á gjörgæslu og niðurstöður réttarefnafræðilegra rann-
sókna við andlát. Læknablaðið 2014; 100: 515-9.
3. Jóhannesson AJ, Arnar DO, Pálsson R, Ólafsson S. Handbók í lyflæknisfræði, 4 útgáfa.
Reykjavík 2015: 352.
Hættulegar lyfjablöndur
Magnús Jóhannsson læknir magnus@landlaeknir.is, Anna Björg Aradóttir sviðsstjóri,
Lárus S. Guðmundsson lyfjafræðingur, Ólafur B. Einarsson verkefnisstjóri
F R Á E M B Æ T T I L A N D L Æ K N I S 1 5 . P I S T I L L