Tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.10.1975, Page 40

Þorkell Jóhannesson, prófessor:
Ávana- og fíknilyf og efni
Nokkur atriði um notkun og misnotkun vímugjafa
Menntamálaráðuneytið paf út
bækling í samráði við dóms- og
kirkjumálaráðuneytið og heil-
brigðis- og tryggingamálaráðu-
neytið í því skyni að veita í
stuttu máli nokkrar upplýsingar
um ávana- og fiknilyf. Höf-
undur ritsins er dr. Þorkell
Jóhannesson, prófessor í lyfja-
fræði við læknadeild Háskóla
íslands.
Hvers KONAR efni, sem verka
þannig á miðtaugakerfið, að
menn geta við áframhaldandi
töku þeirra um hríð eða til
lengdar vanist á að nota þau
svo óhæfilega, að heilsu þeirra
eða heill annarra er stefnt í
hættu, nefnast ávanaefni. Ef um
lyf er að ræða, kallast slík efni
ávanalyf.
Sum ávanaefni og ávanalyf
geta við langvarandi töku haft
slík áhrif á menn, að sjúkleg
fíkn myndast í efnin, þ. e. a. s.
að allt líf og starf þeirra snýst
að heita má um það eitt að afla
sér þeirra efna eða lyfja, sem
um er að ræða. Þannig má segja,
að fíkn sé eins konar hástig
ávanans og því er talað um
ávana- og fílcnilyf og efni.
Enginn veit með vissu hvers
vegna sum efni og lyf, sem
verka á miðtaugakerfið, valda
ávana og fíkn og önnur ekki.
Athyglisvert er, að öll slík efni
breyta starfsemi miðtaugakerf-
isins á þann veg, að skynjun
umhverfisins og viðbrögð við
því breytast oft til muna. Þessu
er oft, en þó ekki ætíð, sam-
fara sérstakt vellíðunarástand,
líkt og sést hjá mönnum, sem
drukkið hafa áfengi að vissu
marki. 1 heild hefur þetta ástand
verið kallað víma eða „?nís“ og
efni, sem valda vímu má þannig
nefna vímugjafa. Ávana- og
fíknilyf og efni eru því stund-
um einu heiti nefnd vímugjafar.
Langalgengasti og þekktasti
vímugjafi (og hinn eini auk
lyfja, sem er löglegur) hér á
landi og víðar er alkóhól eða
áfengi. Skoða má áfengi sem
dæmigerðan vímugjafa, enda á
það, sem um áfengi segir hér á
eftir, einnig í stórum dráttum
við um aðra. vímugjafa. Við
munum því byrja á því að fjalla
um áfengi, en drepa síðan lítil-
lega á aðra vímugjafa og nokk-
ur atriði í sambandi við notkun
vímugjafa yfirleitt. Fyrst skul-
um við þó aðeins nefna tvö sér-
stök atriði, sem eru einkennandi
fyrir mörg ávana- og fíknilyf
og aðra vímugjafa.
Þol eða þolmyndun nefnist
það, þegar áhrif einhvers vímu-
gjafa þverra með áframhald-
andi töku. Til þess að fá áfram
svipaða verkun og áður, þarf
því sífellt að auka skammta.
Fráhvarfseinkenni nefnast
þau einkenni eða ástand, sem
fram kemur, þegar töku (oft-
ast langvarandi töku) vímu-
gjafa er hætt. Þetta ástand er
oftast mjög hvimleitt og óþægi-
legt þeim, sem í hlut á, og getur
á stundum orðið lífshættulegt.
ÁFENGI
Áfengi er vökvi, sem fram-
leiða má við gerjun á sykri og
ýmsum sykurtegundum. Það er
alltaf blandað vatni og fleiri efn-
um. Þannig eru framleiddar
ýmsar áfengistegundir, misjafn-
lega sterkar. Ef áfengi er drukk-
ið að vissu marki, komast neyt-
endurnir í vímu, er hverfur,
þegar áfengið er að mestu horf-
ið úr líkamanum.
IIolzlu piiikriini vímunnsir
eru þessi:
a) Áfengisneytandinn finnur
að jafnaði til þæginda- og vel-
líðunartilfinningar, enda þótt
síðar og ekki síst, ef drykkju
er haldið áfram, geta orðið vart
ýmis konar vanlíðunar.
b) Hann missir að einhverju
leyti skynjun og sér t. d. ekki
sjaldan minni hluta af umhverf-
inu en ella og sér yfirleitt ekki
eins skýrt og áður. Hann tekur
líka síður eftir því, sem fyrir
augu og eyru ber, og lætur sig
minna skipta en ella, ef hann
verður fyrir sársauka.
c) Hann missir dómgreind
þannig, að hann verður óhæfari
um að draga ályktanir af því,
sem hann sér, heyrir eða finn-
ur. Af þessum sökum er hætt
við, að hvers konar andleg vinna
veitist erfið manni, sem er i
vímuástandi. Sjálfur gerir hann
sér venjulega litla grein fyrir
þessu og finnst jafnvel, að allt
gangi betur.
d) Hann missir hömlur þann-
ig, að hann skiptir minna máli,
hvernig hann hegðar sér og eins,
hvort hann veldur sjálfum sér
eða öðrum tjóni. Hann verður,
ef að líkum lætur, ófeiminn við
að umgangast og tala við hvern
sem er og segir sennilega ýmis-
legt, sem hann sér eftir, þegar
víman rennur af honum. Af
þessum sökum kann hann að
valda hneykslun („skandalisér-
ar“) og jafnvel afbrotum í
áfengisvímunni.
Áfengi hefur slævandi áhrif á
heilann. Menn geta að vísu orð-
ið fjörugir og fyrirferðarmiklir
68 TÍMARIT HJÚKRUNARFÉLAGS ÍSLANDS