Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.1999, Page 11

framt í aukana að konur, sem stunduðu fræðistörf, kenndu
sig við femínsima og sögðust stunda femíniskar rann-
sóknir. Rannsóknarefni þeirra tengdist gjarnan stöðu
kvenna í einkaheiminum og reynslu þeirra. Jafnframt var
leitað skýringa á því hvers vegna flest samfélög einkennast
af og byggjast á greinarmuni eftir kyni. Almennt var þeirri
hugmynd hafnað að leita mætti skýringa á þessum
greinarmun í líffræðinni, þ.e. að konur væri að eðlisfari
ólíkar körlum. Þess í stað var kynjamunur fyrst og fremst
talinn vera félagslega tilbúinn, mótaður af hefðbundnum
hugmyndum, viðhorfum og venjum.
Á þessu tímabili var mikil áhersla lögð á samkennd
kvenna og samstöðu eða systralag. Konur mynduðu hópa
sem höfðu það að markmiði að vekja konur til umhugs-
unar um stöðu þeirra, en jafnframt urðu þeir vettvangur
umræðna um málefni sem ekki voru almennt rædd opin-
berlega og tengdust m.a. líkama og heilsu kvenna. Bókin
„Líkami okkar, við sjálfar" er til marks um þessa hreyfingu,
en í henni er m.a. rætta um kynlíf kvenna á mun opinskárri
hátt en tíðkast hafði. Þetta var tímabil mikillar endurskoð-
unar meðal kvenna á stöðu þeirra og þátttöku í þjóðlífinu.
Áhersla var lögð á að gera störf, áherslur, þekkingu og
aðferðir kvenna sýnilegar, en jafnframt var bent á fjölmörg
dæmi um hvernig reynt var að þagga niður í þeim og kúga
þær í hinum „kvenfjandsamlega heimi karlveldisins". Karla-
heimurinn var gagnrýndur og baráttan beindist að því að
breyta honum, taka t.d. upp fjölskylduvinveittari gildi og
efla almenna umhyggju í samfélögum.
Baráttan fyrir jöfnum rétti kvenna og karla var ekki lengur
á oddinum heldur var mun meiri áhersla lögð á hið sérstaka
framlag þeirra til samfélagsins. Konur og karlar voru ólík en
hæfileika og framlag beggja bar að virða. í því sambandi
höfðu konur afar mikilvægu hlutverki að gegna. Vegna hinna
hefðbundnu hlutverka sinna höfðu konur þroskað með sér
eiginleika, s.s. næmi fyrir þörfum og líðan annarra og áhuga
á að efla almenna velferð í samfélögum. Jafnframt voru
konur taldar stuðla að umhverfisvernd og gegna mikilvægu
hlutverki í að efla frið í heiminum. Siðfræði kvenna var talin
mótast af umhyggju og mannlegum tengslum.
Bandaríski þroskasálfræðingurinn Carol Gilligan (1983)
taldi sig hafa sýnt með rannsóknum sínum að siðgæði
kvenna væri ólíkt siðgæði karla. Siðferði karla tekur mið af
siðareglum um það hvað sé rétt og hvað sé rangt. Þeir
miða frekar við lögmál og ígrunda afstöðu sína út frá
sjónarhóli réttlætis, þ.e. með hliðsjón af réttindum og
skyldum. Siðfræði kvenna tekur hins vegar mið af sam-
hengi og persónulegum tengslum og þeirri ábyrgð sem
akveðnar aðstæður fela í sér. Þessi tegund siðgæðis hefur
verið nefnd aðstæðubundið siðgæði. Þetta síðara sjónar-
horn telur hún að byggist á umhyggju. Þrátt fyrir að
Gilligan geri með þessu greinarmun á siðgæði kvenna og
karla telur hún að hér sé ekki um eðlislægan mun á kynj-
unum að ræða heldur áunninn. Ólíkt mörgum femínistum
rekur hún hann þó ekki til ólíkrar félagsmótunar kvenna og
karla heldur telur hún að reynsla, sem börn verða fyrir í
frumbernsku, sé afgerandi fyrir mótun þeirra og vísar í því
sambandi til kenninga Nancy Chodorow sem vinnur út frá
hugmyndum sálgreiningarinnar um það hvernig hin ólíku
kynhlutverk mótast á fyrstu æviárum barnsins. Tekið skal
fram að kenningar og rannsóknaraðferðir Gilligan hafa
verið gagnrýndar harkalega, en eftir stendur að hún vakti
athygli á afar mikilvægum þætti siðgæðis sem fræðimenn
höfðu ekki kannað.
Annar mikilvægur þáttur hinnar fræðilegu umræðu á
þessu tímabili tengdist þekkingu og þekkingarþróun. Margir
áhrifamiklir femínistar héldu því fram að sú vísindalega þekk-
ing, sem þróuð hafi verið á undanförnum öldum, sé mótuð
af hefðum og viðmiðunum karla. Því hafi ekki orðið til þekk-
ing um viðfangsefni sem tengjast lífi og störfum kvenna og
að sú þekking, sem við búum við, einkennist af lönguninni til
yfirráða yfir náttúrunni sem leitt hafi til þess að á hana sé
gengið, fremur en að leitað sé leiða til að maður og náttúra
fái lifað saman í sátt og samlyndi.
Á fyrstu árum kvennabaráttunnar voru tengsl hennar við
hjúkrunarstéttina takmörkuð. Hjúkrunarfræðingum fannst
gert lítið úr störfum sínum þegar sett voru fram slagorð eins
og: „Hvers vegna að verða hjúkka þegar þú getur allt eins
orðið læknir". Hins vegar fundu þeir til mikils styrks frá
kvennabaráttunni er farið var að greina störf kvenna, benda
á þá þekkingu, sem þær búa yfir, og hið sérstaka
sjónarhorn sem konur móta með sér samfara reynslu af
umönnun. Þetta var tímabil mikillar vitundarvakningar í
hjúkrun og gætir áhrifa þess raunar víða enn. Með því að
beina sjónum að konum og reynsluheimi þeirra hafði
opnast nýr skilningur á þeim sem gerendum þar sem
framlag þeirra var virt og sýnilegt. Þó sannarlega hafi
fjölmargir þættir haft áhrif á hjúkrun og orðið hjúkrun sá
hvati til endurskoðunar sem merkja má á undanförnum
árum, hafa femíniskar kenningar haft veruleg áhrif á ýmsa
þekkta fræðimenn, s.s. Ratriciu Benner (Benner og Wrubel,
1989) Jean Watson (1985, 1987) og Alfaf Meleis (1995).
Vísa þær til þess að hjúkrun hefur verið sinnt af konum og
að til skamms tíma hafi flestir sem starfa við hjúkrun verið
konur. Allar vísa þær til höfunda sem kenndir hafa verið við
einhverja af stefnum femínismans. Watson líkir hjúkrun við
risa sem er að vakna af löngum svefni: „Hið þögla,
ósýnilega eðli og hin þögla rödd hjúkrunar eru að breytast
samfara því að okkur tekst að vekja hinn sofandi risa hins
kvenlega anda hjúkrunar" (Watson, 1987, bls. 13). Allar
fjalla þær um þekkingu í hjúkrun með tilvísan til hugmynda
sem verið hafa áhrifaríkar innan femínismans, s.s. um gildi
innsæisþekkingar, þekkingar sem verður til samfara reynslu
og hjúkrunarfræðinginn sem höfund þekkingar.
Líkt og á öðrum sviðum beindist umræðan um heil-
brigði kvenna á þessu tímabili að því að sýna fram á sér-
stöðu kvenna og mikilvægi þess að rannsóknir tækju mið
91
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 75. árg. 1999