Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2004, Blaðsíða 42

Valgerður Katrín Jónsdóttir
Samtöl í eigindlegum
rannsóknum, frelsa þau
eða þvinga?
Dr. Steinar Kvale var aðalfyrirlesarinn á samræðuþinginu
á Akureyri. Hann hóf mál sitt á því að ræða um auknar
vinsældir eigindlegra rannsóknaraðferða í félagsvísindum
undanfarna áratugi. Sjálfur hefur hann lagt sitt af mörkum
á þessu sviði, ritað ótal greinar frá árinu 1979, m.a. skrifað
bókina „InterViews”. Hann sagðist oft hafa furðað sig á
vinsældum viðtala innan félagsvísindanna og nú á síðari
árum hefði hann vissar áhyggjur af þessari þróun.
Kvale benti á þá staðreynd að fyrir 25 árum hefðu eigindleg
rannsóknarviðtöl varla þekkst í aðferðafræðibókum félagsvís-
indanna. Hann sagði hægt að skilgreina rannsóknarviðtöl sem
samtal sem hefðu það markmið að fá lýsingu á heimi viðmæl-
andans til að geta skilgreint hann.
Kvale sagðist í fyrirlestri sínum ætla að ræða ástæðurnar fyrir
vinsældum rannsóknarviðtala nú um stundir. Þær stöfuðu í
fyrsta lagi af breytingum á hugmyndum um þekkingu. Þannig
hefði fræðileg þekking vikið fyrir áþreifanlegri og hlutbund-
inni þekkingu í félagsvísindunum undanfarna áratugi. Aukinn
áhugi er því á þekkingu hversdagsins, þeirri þekkingu sem
mótar líf fólks frá degi til dags og felur einnig í sér þekkingu
sérfræðinganna, því hvernig sérfræðingar hegða sér í störfum
sínum en hegðan þeirra grundvallast á vísindalegri þekkingu
sem þeir hafa aflað sér hver á sínu sviði. Eigindlegt rannsókn-
arviðtal gefur því einstakan aðgang að lífi venjuiegs fólks sem
og sérfræðinga. Það hafa einnig orðið breytingar á þekkingar-
fræðilegum hugmyndum um eðli þekkingar. Vísindalegar hug-
myndir um þekkingu, sem byggjast á staðreyndum og reglum,
réðu ríkjum innan félagsvísindanna hér áður, en á seinni ára-
tugum hafa hugmyndir um þekkingu byggst á breiðari grund-
velli. Þær hugmyndir fela í sér lýsingu á fyrirbærum eins og
þau koma fyrir, vitund og lífinu sem lifað er hverju sinni, þær
eru túlkunarfræðilegar skýringar á innihaldi texta og „post-
modern“ áherslu á þekkingu sem er komin undir samhengi,
tengslum, samræðum, tungumáli og frásögn. Innan þessara
ólíku hugmynda um þekkingu er viðtalið og sú þekking, sem
það býr til, aðalaðgangur að yfirráðasvæði félagsvísindanna.
Kvale sagði að rannsóknarviðtöl virtust í fyrstu vera auðveld
rannsóknaraðferð þar sem þau eru svo lík samtölum sem við
notum dagsdaglega. Erfiðleikarnir við rannsóknarviðtöl koma
„Valdastaða þess sem spurður var, var sjaldan til umræðu"
fram síðar í rannsóknarferlinu eins og margir|
kannast við þegar farið er að greina það. Hann
bætti við að einföld en ekki endilega raunsönn
skýring á því hvers vegna rannsóknarviðtöl væru
mikið notuð innan félagsvísindanna væri sú að
þá þyrfti ekki að nota flókna tölfræði í rannsókn-
arferlinu.
Þá ræddi Kvale goðsögnina um að hin eigindlega
rannsóknaraðferð væri í eðli sínu framsækin.
Hann sagði að þegar hann hefði hafið sinn rann-
sóknarferil með eigindlegri rannsóknaraðferð á
seinni hluta áttunda áratugarins hefði verið litið
á viðtöl sem framsækið samræðuform sem gaf
fólki tækifæri til að lýsa veruleika sínum með
eigin orðum og rannsakendurnir gátu einhliða
samsamað sig þeim sem þeir voru að rannsaka.
Valdastaða þess sem spurður var, var sjaldan til
umræðu. I sumum hópum húmanista og femín-
ista var jafnvel litið á eigindleg viðtöl sem frels-
andi afl. Opin eigindleg viðtöl hafa verið talin í
anda femínista sem leggja áherslu á reynslu og
huglægni í nánum persónulegum samskiptum og
gagnkvæma huglægni rannsakanda og þess sem
er rannsakaður. Því hefur einnig verið haldið
fram að spurningalistar henti betur hinni línu-
legu hugsun karla en hin mjúku eigindlegu rann-
40
Tímarit hjúkrunarfræöinga 5. tbl. 80. árg. 2004