Morgunblaðið - 07.12.2017, Blaðsíða 102

102 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2017
ROYAL
Tryggir
öruggan
bakstur
Um hlutföllin í tilverunni
Á árunum 1820-1830 hóf japanski
listamaðurinn Katsushika Hokusai
að útbúa myndaröð í tréristu og kall-
aði Fjallið Fuji séð frá þrjátíu og sex
sjónarhornum. Þar getur að líta
Fujiyama frá sjó og landi, stundum
eru pílagrímar í
forgrunni, stund-
um tré. Stundum
fyllir hið volduga
fjall út í allan
myndflötinn,
stundum er það
vart sýnilegt.
Stundum sýnir
listamaðurinn
fólk og fjall,
stundum er fjallið eitt í tilverunni.
Í Íslandsklukkunni, einni af mín-
um eftirlætisskáldsögum – einni af
þeim sem ég tek með mér á eyðieyj-
una – lýsir Halldór Laxness því
hvernig allt er afstætt. Hann segir:
„Það er til fjall í Kinninni fyrir
norðan, sem heitir Bakrángi ef mað-
ur sér austaná það, Ógaungufjall ef
maður stendur fyrir vestan það, en
utan af Skjálfanda kalla sjófarendur
það Galta.“
Maður er varla vaxinn hátt úr
grasi fyrr en maður tekur eftir því
að allt er hlutfallslegt í tilverunni.
Stundum reyna menn að greina það
röklega, stundum fara menn með
sögu til skilningsauka. Á námsárum
mínum í Svíþjóð var tíska að gera
flesta hluti að vandamálum, og þá
var sest á langvinna rökstóla til að
greiða úr flækjunni með greiningu.
Þetta þótti mér sérlega hvimleitt í
bókmenntasögunni, því að kjarni
skáldskaparins, það sem mestu
skipti, vildi þá gjarna verða útundan.
Mér fannst líka leiðinleg sú klisja að
kalla okkur stöðugt söguþjóðina á
sögueyjunni. En svo fór ég að líta í
eigin barm og þóttist komast að
þeirri niðurstöðu að okkur eyjar-
skeggjum væri þegar allt kom til alls
títt að segja sögu í stað greiningar.
Írska blóðið?
Hitt er svo annað mál, að kannski
veitti okkur stundum ekki af
ákveðnari greiningu, skýrari við-
miðun, betur tíunduðum forsendum.
Það rann upp fyrir mér þegar ég
kynntist menningarhefðum Frakka.
Í þeirra tungumáli er mikið lagt upp
úr clarité, skýrleika.
En í þessum skýrleika felst einnig
meðvitund um ólík hlutföll. Þau birt-
ast nálega í öllu mannlegu samfélagi,
allt frá vaxtarlagi einstaklinga til
stöðu þeirra í samfélagsgerðinni.
Löngum var þetta hjá okkur mun-
urinn á hreppstjóra og kotbónda, og
því er manneskjulegt viðmót, mann-
gildisviðmið, ríkjandi í leikritum eins
og Skugga-Sveini og Gullna hliðinu,
þeim leikritum sem við lengi vel lit-
um á sem okkar þjóðarleikrit og vor-
um stolt af.
Svo tók heimurinn upp á því að
stækka. Menn urðu að búa til nýjan
sjóndeildarhring. Jafnvel þó að litla
Ísland héldi áfram að vera litla Ís-
land. Ég ætla að leiða hjá mér að
ræða um pólitísku hlutföllin; það
yrði langt mál og ég gæti farið fram
úr mér í ákefðinni.
En hér er lítil saga um það hlut-
fallslega. Faðir minn, Einar Ólafur
Sveinsson, ferðaðist mikið um sína
daga og flutti fyrirlestra um íslensk-
ar bókmenntir víða. Ég held ég muni
það rétt, að hann hafi talað í einum
160 háskólum víða um lönd, boðandi
„fagnaðarerindið“ eins og hann kall-
aði það í gamni. Hann og Nordal og
aðrir forkólfar „íslenska skólans“
hafa verið ásakaðir fyrir að líta á ís-
lenskar bókmenntir sem eitthvað al-
veg sérstakt og óháð öðrum bók-
menntum. Þetta held ég sé mikill
misskilningur. Pabbi opnaði til dæm-
is umræðuna um írsku áhrifin og
hann benti fyrstur á dæmi um áhrif
af alþjóðlegum klerklegum bók-
menntum t.d. á Njálu og Laxdælu.
En íslenskar fornbókmenntir voru
lengi aðeins þekktar meðal fræði-
manna. Hann leitaðist við að koma
þeim inn á vettvang bókmenntasög-
unnar innan um önnur helst bók-
menntaverk miðalda annars staðar í
heiminum, Dante, Petrarca og aðra
slíka. Kannski er það núna loks að
gerast. Nýlega sá ég í virtasta bók-
menntatímariti Frakka að þar var
listi yfir það sem kallað er nú á dög-
um tískuheitinu „kanón“ – þ.e. bók-
menntaverk sem komin eru í efstu
hillu – líkingin er tekin úr dýrlinga-
útnefningum kaþólsku kirkjunnar.
Þar var verið að setja Konungabók-
ina persnesku á hilluna og látið skína
í að næst væri röðin líklega komi að
La Saga de Nial le Brulé.
En það er önnur saga, því að hér
kemur frásögn af því hvað allt getur
verið hlutfallslegt. EÓS var eitt-
hvert árið boðið að flytja fyrirlestra
við kínverska háskóla og þegar hann
og mamma, sem ávallt fylgdi honum
á ferðum hans og fór á upphlutinn
sinn þegar mikið lá við, komu til
Shanghai tóku heimamenn á móti
þeim með kurteislegu bukki og sér-
stökum gleðifregnum:
„Prófessor Sveinsson, okkur er
það mikið gleðiefni að láta yður vita
að bókin yðar er komin út í annarri
útgáfu.“
„Já,“ sagði prófessor Sveinsson og
vissi ekki alveg hvað maðurinn var
að tala um.
„Það hefur í för með sér að við er-
um með fáeina aura handa yður; höf-
undarlaun.“
„Það var gaman,“ sagði prófessor
Sveinsson. Ef þýddar voru á út-
lensku einhverjar af bókum hans var
hann nú ekki vanur að fá mikið af
aurum í vasa; oftast fékk hann send
svona ein 50 eintök í pósti til þess
svo aftur að senda kunningjum og
vinum í pósti – og var ævinlega gert
að gjalda toll af þessu öllu saman.
Satt að segja vissi hann í þessu til-
viki ekki til þess að nein bóka hans
hefði verið þýdd á kínversku. En til
er það sem á dönsku er kallað að
„holde en god mine“, kannski eitt-
hvað líkt og Grímur Thomsen lýsir
Halldóri Snorrasyni, sem virtist
aldrei hryggur og aldrei glaður.
EÓS brosti kannski og ef til vill fýsti
hann að vita hverja bóka sinna væri
verið að tala um, ef þetta var ekki
einfaldlega á misskilningi byggt.
Hann kunni ekki vel við að spyrja,
hvað þá að nefna það svona í
framhjáhlaupi að kannski hefðu þeir
gefið þessa blessaða bók út í leyfis-
leysi.
„Þetta er auðvitað ekki mikið fé,“
sagði Kínverjinn kurteisi.
Prófessorinn þóttist fara nærri
um það.
„Það eru ekki margir hér sem
hafa brennandi áhuga á Sturl-
ungaöld á Íslandi,“ hélt kínverski
fræðimaðurinn áfram.
Það þótti prófessornum skiljan-
legt og áttaði sig um leið á bókinni
sem um var að ræða. Bók hans sem
einmitt bar heitið Sturlungaöld hafði
komið út á ensku í Ameríku og þann-
ig hafði hún slæðst yfir hafið til
Kína.
„Svo upplagið er náttúrlega ekki
stórt.“
Það var skiljanlegt. Prófessorinn
vissi ekki hvort það væri viðeigandi
að spyrja hversu stórt upplagið væri,
en lét sig hafa það fyrir forvitni sak-
ir.
„Nei, það er ekki nema 250 þús-
und eintök,“ sagði sá kínverski. Allt
er sem sagt hlutfallslegt og ágæt
áminning um það hvað heimurinn,
eins og Evrópumenn héldu lengi að
hann væri, hefur stækkað. Menn
áttu eftir að komast enn betur að því
á næstu árum og fram á þennan dag.
En þannig atvikaðist það, að til Ís-
lands komu í farangri prófessors-
hjónanna forláta listrænar myndir,
því að ekki var leyft að færa þessa
aura úr landi. Myndirnar, sem voru
fjórar, tvær gamlar, tvær nýjar,
voru þannig óbein umbun fyrir lýs-
ingu á ofstopa og ribbaldaskap
Sturlungaaldar. Þessar fallegu
landslagsmyndir prýddu lengi veggi
borðstofunnar á Oddagötu hjá for-
eldrum mínum og ég á þær enn í
dag.
Þær lýsa friði og óendanleika.
Allt er hlutfallslegt í tilverunni
Mitt litla leiksvið heitir minningabók Sveins Einarssonar. Í bókinni lætur hann hugann reika frjálst um
margvísleg kynni og verkefni á langri ævi, rifjar upp örlög, eftirminnilegar persónur og senur úr leikhúsinu.
Morgunblaðið/Kristinn
Lífsförunautar Í bók Sveins Einarssonar rifjar Sveinn upp eftirminnilegar persónur og senur úr leikhúsinu og fólk-
ið hans birtist, vinir og samferðafólk, foreldrar og fjölskylda og lífsförunauturinn Þóra Kristjánsdóttir.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Tökur Sveinn Einarsson var aðstoðarmaður þýska leikstjórans Rolfs Haid-
richs við kvikmyndun Brekkukotsannáls sumarið 1972.