Jökull - 01.01.2016, Page 127

Society report
Jarðskjálfti í Krýsuvík 1663 og misvöxtur Kleifarvatns
fram að aldamótum 1900
Kristján Sæmundsson
Íslenskar Orkurannsóknir, Grensásvegi 9, 108 Reykjavík, Iceland; ks@isor.is
Bréf (epistola) Þorkels Vídalín
Þorkell Arngrímsson Vídalín var prestur í Görðum
á ÁlftanP’alesi frá 1658 til æviloka 1677. Eftir
guðfræðinám í Kaupmannahöfn nam Þorkell læknis-
fræði og náttúrufræði. Hann vann síðan um tíma við
námugröft í Noregi og var sendur til Íslands 1655 til
að leita að málmum og fékk norskan námumann til
fylgdar (Jakob Benediktsson, 1939). Í „Landfræðis-
sögu“ nefnir Þorvaldur Thoroddsen tilskipun stjórn-
arherra í Kaupmannahöfn um þá ferð, en skýrsla um
hana fyrirfinnst ekki.
Þorkell átti bréfaskipti við Ola Borch, danskan
lækni og vísindamann í Höfn. Greinar úr nokkrum
bréfa hans frá 1673 og 1674 voru prentaðar í „Acta
Medica et philosophica“, tímariti sem virtasti vísinda-
maður Dana á þeim tíma, Thomas Bartholin, gaf út.
Ein af þeim er „De Sulphuris fodina Islandica“. Þar er
lýst brennisteinshverum í Krýsuvík, og líkast til byggt
á athugunum frá sumrinu 1655. Einnig er sagt frá
miklum jarðskjálfta og lækkun í Kleifarvatni af hans
völdum. Bréfið er ekki birt allt, heldur kafli úr því.
Íslensk þýðing á grein Þorkels er í Landfræðissögu
Þorvaldar Thorodden og á þýsku í 3. bindi „Island in
Vergangenheit und Gegenwart“ eftir Paul Herrmann
(1910).
Um skjálftann og afleiðingarnar segir svo:
„Ubi definit mons in præruptos scopulos, orientem
versus, lacus est, ultra qvinq; M passuum in circuitu
habens, qui olim scopulos istos ad altitudinem ped-
um circiter trecentorum, alluit; Anno verò 1663 per
magnum terræ motum (qui aliquot domus, non modo
vicinas sed etiã remotas destruxit) in subterraneas
(ut opinor) lacunas absorptus est, ita ut nunc sub
prædictis scopulis, & in littore lacus, via sit pervia“.
„Þar sem fjallið endar austan megin í bröttum hömr-
um er stöðuvatn meira en 5000 skref ummáls. Fyrr-
um laugaði það þessa hamra í um það bil 300 feta
hæð. En í miklum jarðskjálfta árið 1663 (sem eyði-
lagði allmarga bæi, ekki aðeins nálæga heldur einnig
fjarlæga) sogaðist vatnið (að ég tel) ofan í glufur neð-
anjarðar svo að fært varð eftir ströndinni neðan undir
áðurnefndum hömrum“.
Tvö atriði í grein Þorkels eru athugaverð. Annað
varðar færa leið neðan undir klettunum, hitt vatnshæð-
ina fyrrum.
Austan megin í fjallinu (Sveifluhálsi) má kalla að
séu brattir hamrar að Kleifarvatni, þó ekki samfelldir
(1. mynd). Þeir byrja við Syðristapa og ná inn fyrir
þann Innri. Aðdjúpt er að báðum stöpunum, en lækk-
un eins og varð eftir 2000 skjálftann gerir fært neðan
undir þeim Innri. Svo var um það leyti sem lægst var í
nema allra innst. Þar varð ekki komist þurrum fótum.
Aðdýpi er mikið að Syðristapa og þar sýnist ólíklegt
að nokkurn tímann verði fært. Árni Óla (1940) segir
þó svo hafa verið skömmu eftir aldamótin 1900: „Þá
var sandströnd meðfram öllu vatninu að vestanverðu
og hægt að komast eftir henni fyrir báða Stapana.
Var þetta þá alfara leið“. Hann nefnir forvaða sem
síðar mátti komast fyrir með því að hleypa hestum
á sund. Um venjulegan forvaða er þó varla að ræða
fyrir Syðristapa. Þar nær aðdýpið yfir of langan, sam-
felldan kafla, sýnist manni. Um vegarlagninguna til
Krýsuvíkur rétt fyrir 1940 getur hann þess, að „ekki
hafi gengið á öðru en sprengingum“ úr hömrunum til
að gera bílfært utan við og milli Stapanna, enda „er
þarna hið argvítugasta vegarstæði“.
JÖKULL No. 66, 2016 127