Jökull - 01.01.2016, Blaðsíða 129

Jarðskjálfti í Krýsuvík 1663
ing þar sem lítið vantaði upp á nákvæmni. Svo er hins
vegar ekki ef stæði með tugi eða hundraði. „Olim“
(fyrrum eða áður) verður vart öðruvísi skilið en „fyrir
jarðskjálftann“, og lækkun þá miðuð við vatnsborð
eins og það var þá.
Telja má víst að mikið hafi lækkað í vatninu eftir
skjálftann 1663, jafnvel sem nam 10 metrum ef hátt
hefur staðið í þegar hann varð, og þá mátt komast
meðfram hömrunum nema fyrir Syðristapa. Það tel
ég óhugsandi. Útfall úr norðurenda Kleifarvatn var
athugað og mælt allt að 0,7 m3/s (Ólafur Friðriksson,
1941). Það kann að hanga þar, en hversu mikið er
óvíst. Varðandi 300 fetin hallast ég helst að því að
Þorkell hafi haft XXX fet í skrifi sínu (sbr. fimm M
skrefa ummálið), en útgefandi klúðrað er hann setti
orð í stað bókstafa, en þá orðið trecenti hjá honum.
Þannig má reyna að fá vit í þetta atriði í grein Þor-
kels, helstu heimild um þennan atburð. Frumbréf
hans mun hafa brunnið með bréfasafni Ola Borch
1728. Ein heimild önnur, óskyld er til, að vísu ekki
alveg gallalaus. Hún er í 300 ára gömlu alfræðiriti
„Cosmographia novissima“ (Georgii, 1715). Þar seg-
ir á bls. 971 um merka staði í Sunnlendingafjórðungi:
„Keplawick, eine Stadt, so anno 1653 im Erdbeben
Schaden gelitten“. Eflaust er átt við 1663 skjálftann,
en ártalið skolast til. Keflavík var verslunarstaður og
skemmdir þar hafa þótt fréttnæmar.
Pistil sinn (epistola) dagsetti Þorkell 10 árum eftir
jarðskjálftann sem lækkuninni olli. Þá voru 18 ár frá
því hann skoðaði hverina í Krýsuvík sem hann lýsir
þar. Náttúrufræðingurinn hefur blundað í honum og
hann kann að hafa gert sér ferð til að skoða. Erindi
gat hann varla átt nema ef væri í lækniserindum, en
þær stundaði hann og þótti næsta heppinn læknir, eða
þá fjárleitir ef slíkt sómdi þá klerkum. Það sem hann
segir um lækkunina sýnir að honum hefur þótt mik-
ið um. Bæði það og orðalagið sem hann hefur um
sprungurnar „að ég tel“ bendir til að hann hafi séð og
byggt á því skoðun sína.
Önnur gömul heimild um jarðskjálfta og vatns-
borðslækkun
Í heimildum má finna nokkur dæmi um að jarðskjálft-
ar hafi haft áhrif á hverina í Krýsuvík, en sjaldnast
er getið um lækkun í Kleifarvatni, enda verður henn-
ar ekki vart samtímis. Dæmi eru þó um að ýjað sé
að þessu, eða ráða má af lýsingum. Eitt dæmi er frá
18. öld. Ole Henchel (sjá Ol. Olavius, 1780) rannsak-
aði brennisteinsnámurnar í Krýsuvík 1775. Hann lýs-
ir breytilegu vatnsborði Kleifarvatns: „Fyrir 20 árum
kvað hafa staðið miklu hærra í vatninu, en mjög lík-
legt er að við jarðskjálfta hafi komið sprunga í botninn
og vatn farið þar niður. Bóndinn sem þar bjó (þ.e. í
Krýsuvík) kvaðst sjá þess merki að lækkaði í vatninu
með hverju ári“. Líklega var orsökin í þetta sinn jarð-
skjálfti í Krýsuvík síðla árs 1754. Hann var harður
og stór hver auk annarra smærri spruttu upp (Eggert
Ólafsson, 1772, bls. 919).
Fiskleysi í Kleifarvatni
Eggert og Bjarni voru í Krýsuvík sumarið 1756. Að-
alerindi þeirra þangað var kanna með jarðborun hver
væru upptök jarðhitans. Lækkun í Kleifarvatni hefði
þá átt að vera komin fram eftir skjálftann tveim árum
fyrr, en Eggert nefnir slíkt ekki í ferðabókinni. Hann
hefur ekki annað um vatnið að segja en fróðleik frá
heimafólki, skrímslasögur og vannýtta fiskauðgi þess:
„I Guldbrynge-Syssel findes ogsaa fiskeriige Søer.
For Ex. Kleyfarvatn, kort fra Krisevigs Svovelbjærg,
hvor Naboerne havde skiøn Fangst til tilforn, men
som nu er nedlagt“. Enn segir þar „..da vi vare her
(í Krýsuvík), blev os fortaald adskilligt om Kleifar-
vatn, fornemmelig, at Naboerne turde ikke fiske der
(endskiønt de vidste at Søen var fuld af Fisk, som
sprang jævnlig op og legede i Vandet) for den Orms
eller Slanges Skyld..“
Fiskleysi Kleifarvatns kann að stafa af því að
hrygningarstöðvar silungs spillist við tíðar sveiflur
vatnsborðsins, einkum þær stærstu. Slíkar breyting-
ar eru býsna hraðar, geta numið fjögra metra lækkun
á rúmum tveim árum.
Fyrsta tilraun sem sögur fara af til að setja fisk
í Kleifarvatn er frá árum Árna Gíslasonar (d. 1898)
stórbónda og sýslumanns í Krýsuvík. Misvöxtur
vatnsins þótti undarlegur og engin veiði var í því, en
þá gerði Árni Gíslason tilraun til að flytja silung eða
silungsseyði úr Elliðavatni í Kleifarvatn. Hún fór út
um þúfur, því að sendimaðurinn drakk sig ölvaðan í
Hafnarfirði. Meðan því fór fram var silungurinn í kist-
unum og var dauður þegar honum loks var sleppt í
Kleifarvatn (Guðmundur G. Bárðarson, 1929). Árni
JÖKULL No. 66, 2016 129