Skírnir - 01.09.2003, Blaðsíða 137

SKÍRNIR
BÓKMENNTIR í LÍFSHÁSKA
363
getur elskað konu né syrgt vin sinn, leikara sem ferst við lokaupp-
tökur kvikmyndar. Allt víkur fyrir sérgóðri þörf listamannsins
sem sést ekki fyrir í því að gera sér alla hluti að efnivið: það eina
sem kemst að í huga hans er það hvort banaslysið sem hann festi á
filmu hafi í rauninni ekki verið smiðshöggið á gott listaverk. Þær
Razúmovskaja - m.a. í leikritinu Undir sama þaki (Pod odnoj
krishej, 1978)49 og Petrúshevskaja í stuttri skáldsögu, Það er nótt
(Vremja notsj, 1994) fjalla um það hvernig konur, einnig þær sem
helst vilja sýna ást og umhyggju, gera í raun ömurlegt líf verra
þeim sem næst þeim standa: dætrum, barnabörnum. Petrús-
hevskaja segir um verk sín að hún hafi viljað rjúfa þá bannhelgi
sem á því var að skoða samband mæðra og barna af miskunnar-
leysi, sýna að „Gúlagið er líka í eldhúsinu".50
Lesendur þurfa ekki grimmdarprósa manna á borð við Jero-
fejev og Sorokin til að koma auga á það að margt þrengir að
„heimspeki vonarinnar" á okkar tímum. Rússneskir höfundar eiga
þar um margt samleið með vestrænum kollegum. En höfuðfor-
sendur þess hve dimmt „svartnættið" rússneska reyndist eru
vissulega sögulegar og pólitískar. Hvað eftir annað á nýliðinni öld
hafa Rússar lagt upp með mikil áform um breyttan heim og betri:
eftir byltinguna 1917, í endurskoðun á Stalínstímum upp úr 1956,
enn síðar í málfrelsisbylgjunni á dögum Gorbatsjovs og loks eftir
hrun Sovétríkjanna þegar markaðsfrelsið og lýðræðið skyldu
breyta mannlífi og menningu fljótt og vel. En Rússar standa alltaf
uppi með eitthvað allt annað en þeir áttu von á: fyrst Gúlag Stalíns
í stað alþýðulýðræðis, nú síðast mafíósakapítalisma með gífurlegri
spillingu um leið og hálft hagkerfið hrynur, menningar- og vís-
indastofnanir sömuleiðis. Ekki nema von að rithöfundar í slíku
landi séu svartsýnir í orðsins fyllstu merkingu og hlaupi ekki á eft-
ir hverjum þeim sem bregður upp vonartíru. Tsjernúkha í víðtækri
merkingu orðsins getur vel gert tilkall til þeirrar réttlætingar að
hún sé bólusetning við hverju nýju lýðskrumi um að veröld ný og
góð sé á næsta leiti.
49 Leikritið var sýnt hjá Leikfélagi Reykjavíkur árið 1995 undir nafninu „Hvað
dreymdi þig Valentína?".
50 Samtal við Árna Bergmann í Reykjavík, september 1998.