Skírnir - 01.09.2003, Blaðsíða 155
SKÍRNIR EFTIRMÁLI VIÐ ORÐASKIPTI: TÍU PUNKTAR 381
arinnar í tjáningu fólksins sjálfs ..." (SGM I, bls. 392). Máli sínu
til staðfestingar vísar hann til ritgerðar minnar, „Læsi“, sem birt-
ist í ritinu Islensk þjóðmennmg, 6. b., árið 1989. Þetta er yfirlitsrit-
gerð sem byggist mest á tveimur frumrannsóknum sem ég vann og
birti niðurstöður úr á níunda áratug síðustu aldar.19 Mat sitt bygg-
ir hann þó ekki á þeim greinargerðum eins og ætlast hefði mátt til
af sérfróðum manni um þetta efni.
I skáletruðu tilvitnuninni að ofan færir Sigurður Gylfi úr réttu
lagi hvernig ég grundvalla niðurstöður mínar um þróun trúarlegr-
ar lestrarkunnáttu á 17. og 18. öld. Ég geri grein fyrir því að þær
byggjast á heimildum (aðallega sálnaregistrum) sem eftirlitsstarf-
semi kirkju og ríkis gat af sér; jafnframt ræði ég ítarlega um tak-
markanir þessara heimilda. í túlkun minni á niðurstöðum hinnar
tölulegu greiningar á gögnunum legg ég áherslu á hugmynda-
fræðilega virkni hinnar píetísku lestrarherferðar. En ég bendi jafn-
framt á hinar ótilætluðu afleiðingar af útbreiðslu lestrarkunnátt-
unnar á 18. öld, þ.e. að þegnarnir gátu nýtt sér hana til þess að lesa
efni sem yfirvöldunum var ekki þóknanlegt.20
Sigurður Gylfi les út úr túlkun minni trú á framfarir og mark-
vissa framþróun. I texta mínum legg ég áherslu á bælinguna sem
fylgdi þeirri trúarlegu innrætingu sem lestrarkunnáttunni var ætl-
að að styrkja; jafnframt undirstrika ég hve því fór fjarri að „fram-
þróuninni“ hafi verið stýrt markvisst af yfirvöldum ríkis og
kirkju. Á 19. öld, þegar allt þjóðfélagsumhverfið fór að kalla á út-
breiðslu virks læsis, þ. á m. skriftarkunnáttu, voru það miklu
fremur þegnarnir sjálfir en yfirvöldin sem svöruðu kallinu.21 Ut-
leggingu viðmælanda finn ég því ekki stað í textanum.
19 Loftur Guttormsson, „Island. Læsefærdighed og folkeuddannelse 1540-1800“.
Ur nordisk kulturhistorie. Ldskunnighet och folkbildning före folk-
skolevasendet. XVIII nordiska historikermötet. Mötesrapport III. Ritstj.
Mauno Jokipii og Illka Nummela (Jyvaskylá, 1981), bls. 123-191; Sami,
„Fræðslumál". Upplýsingin á íslandi. Tíu ritgerðir. Ritstj. Ingi Sigurðsson
(Reykjavík, 1990), bls. 149-182.
20 Loftur Guttormsson, „Island. Læsefærdighed", bls. 165-167.
21 Loftur Guttormsson, „Fræðslumál", bls. 174-176, og „Læsi“. Islensk þjóð-
menning. 6. b. Munnmenntir og bókmenning. Ritstj. Frosti F. Jóhannsson
(Reykjavík, 1989), bls. 137-142.