Morgunblaðið - 23.11.2018, Blaðsíða 44

Morgunblaðið - 23.11.2018, Blaðsíða 44
44 FRÉTTIRErlent MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. NÓVEMBER 2018 BAKSVIÐ Ágúst Ásgeirsson agas@mbl.is Að vera eða vera ekki, það er spurningin, sagði Hamlet í sam- nefndu leikverki eftir Shakespeare. Spurði hvort betra væri að lifa eða deyja. Samskonar spurning blasti við kílógramminu í síðustu viku er ákveðið var að breyta skilgreiningu þess. Fékk það að deyja en var þó eiginlega gefið líf samstundis aftur, án þess að nokkur yrði þess var. Í grafhvelfingu undir hertoga- höllu í hlynskógi vestur af Parísar- borg er varðveittur í innsigluðu rými hlutur á stærð við epli sem ákvarðar þyngd jarðarinnar. Mót- aður með vísindalegt og pólitískt umrót í kjölfar Frönsku bylting- arinnar að bakgrunni hefur litli platínu- og iridín-hólkurinn hvílt þar. Að mestu hefur hann verið látinn í friði síðustu 130 árin, þessi nákvæma viðmiðun fyrir kíló- gramm. Hin alþjóðlega frumgerð kíló- sins, „Le Grand K“ eða Stóra K eins og það er þekkt fyrir að vera, er ein af helgustu menjum vís- indanna; hlutur sem allar aðrar þyngdir eru bornar saman við – og tótem metrakerfisins sem kom til sögunnar á tímabili frelsis, jafn- réttis og bræðralags. Vegsamaður sívalningur Svo dýrt hefur sívalningurinn verið vegsamaður að hann hefur aðeins fjórum sinnum verið vigt- aður frá 1889. Og hvelfinguna í Pa- villion de Breteuil-höllinni, sem geymir hann, má einungis opna þegar þrír handhafar lyklanna að henni snúa lásnum samtímis. Verða þeir að vera af þremur mis- munandi þjóðernum. En nú er svo komið að sívalning- urinn er að missa einstaka stöðu sína. Hundruð vísindamanna hvar- vetna að úr heiminum skunduðu í síðustu viku til Versala á 26. alls- herjarráðstefnuna um mál og vog. Þar stóð til að skipta Stóra K-inu út fyrir allsherjarformúlu sem skilgreinir kílógramm á grundvelli skammtasviðsfræðinnar. Með því myndu þeir standa við heit sem gefin voru við stofnun metrakerfis- ins um að viðhalda einu kerfi í þágu alls fólks. „Kílógrammið er síðasta mæli- einingin sem grundvallast af efnis- legum hlut,“ sagði Thomas Gren- on, framkvæmdastjóri frönsku mælingafræðistofnunarinnar, í að- draganda ráðstefnunnar í glæsisöl- um Versala. „Vandinn er að kílóið hefur átt líf, það gat sveiflast að vog. Sem er ekki viðunandi miðað við þá nákvæmni sem við gerum kröfur til nú til dags.“ Hvað er í sekúndu? Þegar metrakerfið kom til sög- unnar seint á 18. öld varð það hlutskipti vísindamanna að kerfis- binda, skrá og setja í skipulegt kerfi, eina formgerð sem tjáði vegalengd, tíma, rafmagnsferla og efnismassa í svipuðum yfirfæran- legum mælieiningum. Þeir skil- greindu metra sem einn tugmillj- ónasta úr fjórðungsgeira kvaðrants jarðar þar sem hann rann gegnum París. „Við horfum nú um öxl og get- um sagt að ferlið sem þeir fóru í gegnum var tiltölulega gott og við myndum ekki fara mjög ólíkt að í dag,“ sagði Martin Milton, for- stjóri frönsku stofnunarinnar BIPM, (Bureau International des Poids et Mesures), sem er alþjóð- legur verndari mælikerfa jarðar- búa. Metrinn var brúkaður til að skil- greina efnismagn; hversu mikið rúmdesímetri (10 cm x 10 cm x 10 cm) af vatni vó. Upp frá því var sá massi nefndur kílógramm. Vísindunum hefur fleygt fram frá því á dögum byltingarinnar í París 1789. Metrinn er nú skilgreindur út frá því hversu langt ljós ferðast í tómarúmi á broti úr sekúndu. Sjálf sekúndan var skilgreind með skír- skotun í snúning jarðar en frá 1960 hefur hún opinberlega verið skilgreind sem tíminn sem það tekur sesín-133 atóm að gjögta ná- kvæmlega 9.192.631.770 sinnum, hvorki oftar né sjaldnar. Í staðinn fyrir að rekja það til efnismagns einstaks hlutar verður kílóið í framtíðinni skilgreint á grunni Planck-fastans sem hlutfall af skammtaorku sem tíðni ljóss getur borið til þessarar sömu tíðni, eða 6.626 x 10-34 joule-sekúndur. Orka tengist efni eðlislægt, eins og Einstein sýndi fram á með jöfn- unni E = mc2. Milljón sinnum stöðugra Planck-fastann ásamt tveimur skammtafræðifyrirbærum sem gera ráð fyrir myndun raforku, er hægt að nota til að útreikna massa á sömu vélrænu orkunni og þarf til að færa hann úr stað. „Ýtir þú við massa er orkan sem þarf til þess háð honum. Hana má byggja algjörlega á raf- orku sem skammtaorku fastarnir leggja okkur til,“ sagði Milton við AFP. Fylgjendur þessarar nálg- unar segja útkomuna að minnsta kosti milljón sinnum stöðugri en efnislæg mannasmíði og muni hafa víðtækt notagildi í framtíð- inni. „Fyrir margan búnaðinn er kílógramm afar mikill massi,“ sagði Milton. Framfarir í lyfja- og efnafram- leiðslu hafa leitt til þess að íblönd- unarefni lyfja eru í vaxandi mæli mæld í míkrógrömmum og jafnvel enn nákvæmar en það. „Eitt kíló er ágætt fyrir kart- öflur þar sem ekki er mikil þörf á nákvæmni í vigtun. En það er ekki rétta þyngdarmiðið fyrir margt í kröfuharðri vísinda- starfsemi og nákvæmnisiðnaði. Nýja kerfið leyfir óendanlegar hlutfallalausnir, sagði Milton Allir sammála Á ráðstefnunni í Versölum lá líka fyrir vísindamönnunum að breyta því hvernig amper (raf- straumur), kelvin (hitaeining) og mól (massi atóms) eru skilgreind með skírskotun til náttúrulögmál- anna. Milton sagði þá ákvörðun vera aðferð til að tryggja að alls staðar á byggðu bóli myndu menn alltaf vera sammála um hvað kílógramm nákvæmlega væri – hvort sem um væri að ræða sykursekk, lítra vatns eða nákvæma skammtatölu. „Við búum í veröld þar sem fólk óttast að þróunin í átt til marg- hliða samfélaga væri að stöðvast og jafnvel snúast við. Öðru máli gegnir í mælingavísindunum, hér koma löndin saman og sammæl- ast,“ sagði hann. Hvað Stóra K varðar kann svo að vera að það hafi ekki hentað lengur sem hið fullkomna kíló- gramm. En framlag þess til vís- indanna er fráleitt búið. „Það verður áfram hér í graf- hvelfingunni, við sömu aðstæður og allar götur frá 1889. Það verð- ur hér til varanlegra tilrauna því við munum vigta það komandi áratugi til að sjá hvernig það bregst við aðstæðum. Stóra K verður áfram áhugaverður efnis- bútur í augum vísindanna,“ sagði Milton. Að vera eða vera ekki kíló  Vísindamenn geta nú mælt hversu mikla skammtaorku þarf til að færa massa úr stað  Með því eru útreikningar á mæliþyngdum orðnir miklum mun nákvæmari AFP Vísindamaður frönsku mælingastofnunarinnar BIPM við útjaðar Parísar hugar að kibble voginni, rafvog sem mælir þunga hlutar af afar mikilli ná- kvæmni út frá styrkleika rafstraums og spennu. Frumgerð kílósins var framleidd á níunda áratug nítjándu aldarinnar og var 90% platína (pt) og 10% iridín (Ir). Í millitíðinni hefur BIPM framleitt rúmlega 80 eftirgerðir af Pt/Ir sívalningnum. Hvað er kíló þungt? Heimild: BIPM AFP mynd/BIPM Inniheldur 90% platínu og 10% iridíum Alþjóðleg frumgerð Varðveitt undir þremur gler- hjálmum í alþjóðastofnun um mælieiningar (BIPM) nálægt París Búin til 1889 Léttist um 50 míkrógrömm, 0,000005 grömm á 129 árum Síðasta mælieiningin sem er mæld gagnvart ákveðnum efnislegum hlut fyrir alla fagurkera... Ármúla 26 | 108 Reykjavík | Sími 578 4400 | heimilioghugmyndir.is HEIMILI & HUGMYNDIR
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.