Morgunblaðið - 23.11.2018, Blaðsíða 82

VIÐTAL
Árni Matthíasson
arnim@mbl.is
Sextíu kíló af sólskini heitir ný skáldsaga
Hallgríms Helgasonar sem kom út fyrir
stuttu. Bók hefst undir lok nítjándu aldar og
nær inn í þá tuttugustu, segir sögu hnokkans
Gests Eilífssonar frá Stundarkoti í Segulfirði
og um leið sögu íslensks samfélags, alþýðu-
samfélags, sem stígur úr bölmóði og basli inn
í nýjan heim þegar norskir síldarspekúlantar
kenna landsmönnum að salta silfur hafsins.
Tvær kveikjur að bókinni
Segulfjörður er Siglufjörður, eða svo gott
sem, enda segir Hallgrímur að bókin hafi
kviknað í heimsókn í Síldarminjasafnið á
Siglufirði árið 2012 þegar hann sá þar tvær
ljósmyndir af Siglufjarðareyri: „Á annarri
myndinni er nánast bara eitt hús og á hinni er
stórborg. Það eru kannski þrír áratugir þarna
á milli og ég fékk áhuga á því að reyna að
fanga hvað gerðist þarna. Upphaflega hug-
myndin var að skrifa um síldartímann, en í
ferlinu uppgötvaði ég hákarlatímann og tók
því ansi langt tilhlaup inn í síldartímann,
þannig að síldin kom ekki fyrr en í lok bókar.
Þetta kviknaði sem sagt 2012 og svo kvikn-
aði þetta líka af frásögn sem ég heyrði fyrir
tilviljun af kotbónda sem hét Höskuldur Jóns-
son og bjó í Grundarkoti í Héðinsfirði. Sú frá-
sögn var skráð af Bólu-Hjálmari um miðja
nítjándu öld og upphafssenan í bókinni er
komin þaðan. Það eru oft tvær kveikjur að
bókum, tvær ídeur sem tvinnast saman, og
þessar komu nánast í sömu vikunni.
Um sumarið fór ég síðan með dóttur minni
á Pæjumótið sem haldið var á Siglufirði. Það
er náttúrlega aldrei hægt að fá gistingu þegar
mót eru í gangi á landsbyggðinni svo ég
neyddist til að taka með tjald sem ég hafði
aldrei tjaldað. Þetta var hústjald frá tengdó,
hræðilega flókið verkefni sem tók allan dag-
inn. Um nóttina gerði síðan svakalegan storm,
björgunarsveitin kom, tjaldið rifnaði og ég
svaf bara í klukkutíma en dreymdi þá titilinn,
vaknaði upp með hann í kollinum. Ég skildi
hann ekki alveg, en mér fannst hann góður og
reyndi að skilja hvað hann þýddi á meðan ég
var að skrifa söguna. Ég held að lesendur geti
mátað hann við ýmislegt í bókinni.
Þessi tjöldun var því eins og einhver helgi-
athöfn, eins og maður hefur heyrt um hjá ind-
jánum og öðrum, að þeir taki sér mikinn tíma
í að undirbúa ritúalið og fari svo inn í eittvert
annarlegt ástand. Þessi tjöldun, verkefni sem
tók alls tíu klukkutíma og fimmtán manns
komu að, var því eins og undirbúningur að
einhverri óræðri helgiathöfn. Síðan fór ég inn
í tjaldið og kom út að morgni með titilinn.
Þetta sýnir manni að stundum þarf að hafa
fyrir hlutunum.“
Blanda af fornu og fersku máli
– Málfarið á bókinni er nútímalegt en samt
kryddað eldra orðfæri — lagðist þú í rann-
sóknir?
„Ég held að ég hafi lesið yfir tuttugu bæk-
ur um þennan tíma: Í verum og Hákarlalegur
og hákarlamenn eftir Theodór Friðriksson,
endurminningar Björns Dúasonar og einnig
Sæmundar Dúasonar, Virka daga eftir Guð-
mund G. Hagalín, bók sem lýsir hákarlatím-
anum, bækur Tryggva Emilssonar, endur-
minningar Ólafar frá Hlöðum, Tvenna tíma
Hólmfríðar Hjaltason, sögu Siglufjarðar, ævi-
sögu séra Bjarna og minningar hans sjálfs,
síldarbiblíu Birgis Sigurðssonar sem og ljúfa
lýsingu Óla Tynes á fyrsta síldardeginum og
margt, margt fleira. Það kemur orðfæri úr
þessum bókum, orðaforði frá nítjándu öld og
byrjun þeirrar tuttugustu. Þá þurfti ég líka að
gera hlé á ritun bókarinnar til að þýða Óþelló,
kannski hafa áhrif frá þeirri vinnu líka laum-
að sér inn. Stundum var ég samt með of nú-
tímaleg hugtök og kannaði þá á tímarit.is
hvort tiltekið orð hefði verið notað fyrir 1904.
En svo leyfi ég mér líka meðvituð frávik frá
þessu, þannig að þetta er eins og þú segir
blanda af fornu og fersku máli.“
– Maður hefur séð höfunda gera þetta, en
svo er eins þeir gleymi sér af því það er svo
gaman að leika sér í þessum texta þannig að
það verður of mikið af honum.
„Nákvæmlega. Allan fyrripart ársins
„barði“ ég söguna því látlaust, eins og harð-
fisk. Ég var þá að berja rembinginn úr bók-
inni. En það er alltaf hættan, að fyrndur texti
verði of rembingslegur, sjálfbirgingslegur:
Sjáið nú hvað ég kann mikið af gömlum orð-
um og get skrifað skemmtilegan stíl! Þetta
verður þreytandi fyrir lesandann, þannig að
frá 1. janúar og fram á vor vann ég hörðum
höndum að því lesa bókina yfir og berja hel-
vítis rembinginn úr stílnum. Bókin var nánast
tilbúin í upphafi árs nema hvað enn var í
henni þessi gorgeir.
Það má nesta sig vel með lestri og maður
getur sett sig í stellingar en svo verður maður
líka að kasta því frá sér og muna að hér þarf
fyrst og fremst að segja sögu. Þá þarf að fara
dýpra, niður úr stílnum, ef svo má segja. Því
hættan er alltaf sú að sagan verði yfirborðs-
leg þegar fólk er með of stællegan stíl. Maður
getur kannski líkt þessu við kvikmyndagerð;
stundum sér maður búningadrama þar sem
búið er að ná öllum búningunum hárrétt, en
svo eru þeir bara alltof fínir, eins og beint af
safninu; það sést svo vel að enginn hefur lifað
í þessum búningum og þá þarf að berja þá til,
láta fólk svitna í þeim. Finna lífið.“
Kinnaglóð í skemmuskugganum
– Þegar fyrsti síldarskammturinn berst til
Segulfjarðar og stúlkurnar eru kallaðar í sölt-
unina lifna þær við: „… aldrei höfðu þessar
stúlkur og vinnukonur verið jafn blómlegar
og nú, þar sem þær kinnaglóðu í skemmu-
skugganum, lúðusaddar og heitar af þreytu
með glænýjar blöðrur í greipinni.“
„Sagan hefst í miklum karlaheimi, móðir og
systir söguhetjunnar deyja á fyrstu síðunum,
en svo koma konurnar sterkar inn eftir því
sem líður á söguna. Og já, þetta var einhver
vottur af frelsun fyrir íslenskar konur, held
ég, þótt þær hafi fyrir vikið lent í svakalegri
þrælavinnu. En allar gamlar síldarstúlkur
tala um ævintýrið með glampa í augum, þetta
var bara svo gaman. Í bókinni finnst þeim
nánast fráleitt að fá borgað fyrir púlið. Þarna
fundu íslenskar konur loksins til sín, allt í
einu var borin virðing fyrir þeim, þær fengu
borgað í akkorði, fyrir hverja tunnu, og þá
skipti máli hversu góð þú varst: allt í einu
varstu metin að verðleikum, það hlýtur að
hafa verið ný tilfinning. Að lokum urðu þeir
akþreyttu kvenfætur svo máttarstoðir efna-
hagslífsins, undirstaðan í velmegunarvexti
þjóðarinnar á síðustu öld.“
Vildi skrifa breiða þjóðarsögu
– Hugmyndin kviknaði 2012 en hvenær
byrjaðir þú svo á verkinu?
„Þetta kraumaði í mér og ég dvaldi svo
einn mánuð á Sigló árið 2014, bjó þar í Her-
húsinu til að finna fyrir staðnum, og fór á
hverjum morgni í kaffi á Síldarminjasafnið og
heyrði þar sögur og fékk siglfirska mentalí-
tetið í æð. Þar kemur saman örlítil akademía
á hverjum morgni, með skáldið Pál Helgason
í öndvegi, og þau Örlygur, Steinunn María og
Aníta voru mér mjög hjálpleg allan ritunar-
tímann og lásu svo yfir fyrir mig. Ég vildi
hafa allt rétt. Þau leiðréttu til dæmis fjarð-
aráttirnar, sem eru bara tvær: Út fjörð og
fram í fjörð. Þá verður mjög söguleg breyting
þegar ekki er lengur talað um „í Siglufirði“,
heldur „á Siglufirði“. Þá er allt í einu komin
drift, þú ert ekki lengur læstur ofan í keri og
tómu basli, heldur er komin stassjón og þú
ert kominn á annað stig. Munurinn er svip-
aður og að vera í eða á vörubíl.
Ég vildi skrifa breiða þjóðarsögu í gegnum
þennan litla fjörð, segja Íslandssöguna í ein-
um firði. Ég vildi sýna þróunina frá mjög erf-
iðu lífi og yfir í upphaf síldarævintýrisins sem
færir einhverja von inn í þetta staðnaða sam-
félag og þá þurfti ég að byrja að lýsa því.
Þannig uppgötva ég að Siglufjörður var það
sem kallaðist „hákarlaþorp“. Hákarlinn var
aðalatvinnugreinin áður en síldin kemur og
þær veiðar voru einhver sú mesta vosbúð sem
Íslendingum hefur verið boðið upp á. Þetta
var í raun eins og styrjöld, fimmtíu prósent af
skipunum fórust, mannfórnirnar voru gríðar-
legar og kannski vaknaði þorp upp við það að
þrjátíu menn voru farnir, og það engir smá-
molar, því aðeins kröftugustu karlarnir dugðu
á hákarlaskúturnar.“
Sannarlega margradda verk
– Þú kemur hingað að hitta mig að morgni
beint úr upplestri og varst að lesa upp í gær
fram á kvöld. Hvernig horfir bókin við þér
þegar þú ert að lesa upp úr henni og hvernig
hafa viðtökurnar verið.
„Ég er enn að kynnast bókinni, það tekur
alltaf einhvern tíma, eftir útgáfu. Af þeim
sökum vildi ég ekki lesa hljóðbókina strax,
það tekur tímann að finna rétta rödd fyrir
hverja persónu og þetta er sannarlega marg-
radda verk. Hljóðbókin kemur vonandi á
næsta ári.
Viðtökurnar hafa verið vonum framar,
þetta hófst eiginlega strax á forlaginu, þegar
starfsmennirnir fóru að lesa þá gerðist eitt-
hvað, þá fór einhver gleði í gang. Það var
mikill léttir því ég var auðvitað farinn að
stórefast um þetta allt saman.
Útlendingar spyrja nú um hvað bókin sé,
en ólíkt hinum bókunum þá hef ég átt erfitt
með að sjóða þessa niður í góða „lyfturæðu“,
kannski vegna þess að hún er svo víð í form-
inu. Það eru margar hugmyndir í henni og
hún er breið þótt fjörðurinn sé þröngur.
Kannski er þetta meiri þjóðarsaga en ég hef
verið með áður. Ég hef meira verið með ein-
staklinga í forgrunni, fyrstu persónu frásagn-
ir, en þessi bók er meira eins og breitt fljót
sem flæðir fram, þannig að ég hef ekki ennþá
náð að sjóða hana niður í þau frægu „25
words or less“. Nema ég láti bara fjögur
duga: Íslandssagan í einum firði.“
Búinn að létta á bátnum
– Mér finnst þetta þín besta bók og sama
hafa ýmsir gagnrýnendur sagt. Eru sammála
því?
„Já, ég held ég geti alveg gengist við því.
Mér finnst allavega eins og hér komi saman
margir tónar, ólíkir hlutir sem ég hef prófað í
hinum bókunum, allt frá pjúra kómík í Þetta
er allt að koma, yfir í klassískari tón í Höf-
undi Íslands, eða samtímareiðina í Roklandi,
og jafnvel fantasían úr Herra alheimi sést
þarna líka – allir þessir tónar koma saman í
þessari bók, einhvern veginn gat ég leyft mér
að nota þá alla. Svo var kannski einhver frels-
un fylgjandi síðustu skáldsögu, Sjóveikur í
München, þar sem ég tók sjálfan mig fyrir og
afhjúpaði erfiða hluti í mínu lífi, lagði frá mér
þrjátíu ára gamlan farangur. Mér leið því ansi
vel þegar ég byrjaði á þessari bók. Ég var bú-
inn að létta á bátnum og hann skreið vel fram.
Það var í mér ný og létt tilfinning þegar ég
hóf að kljást við kílóin.“
Íslandssagan í einum firði
 Í nýrri skáldsögu
segir Hallgrímur
Helgason þjóðarsögu
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Þjóðarsaga Hallgrímur Helgason segir það hafa verið sér ný og létt tilfinning þegar hann hóf að kljást við sólskinskílóin.
82 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. NÓVEMBER 2018