Morgunblaðið - 29.06.2019, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. JÚNÍ 2019
Tærleiki og birta er ofar-lega í huganum nú þegarsól er hæst á lofti og sól-in neitar að setjast í
norðrinu. Lýsingarorðið tær er
eitt af mínum uppáhaldsorðum.
Það má nota um himin og heið-
ríkju, um tært loft og tært vatn.
Listaskáldið Jónas opnaði augu
okkar fyrir fagurtærri lind himin-
blámans. Lýsingarorðið tær er
einnig haft um það sem eyrað
nemur: við tölum um tærar barns-
raddir og tærar söngraddir. Þegar
snillingurinn Víkingur Heiðar
Ólafsson túlkar Bach finnst mér
píanóleikurinn vera tær. Texti er
einnig stundum sagður tær ef
hann er auðskilinn eða ljós eins og
kallað er. Hugtakið tengist þannig
mismunandi skynjun og skilning-
arvitum.
Hugtakið gagnsæi er á skyldu
merkingarsviði. Oft er rætt hér-
lendis um mikilvægi gagnsæis, í
stjórnmálum, í fjármálaumsýslu og
bankakerfi, við stjórnsýslu og stöðuveitingar hjá ríki og sveitar-
félögum. Orðmyndirnar gagnsæi og gegnsæi eru notaðar nokkuð jöfn-
um höndum í málinu. Um gler er ýmist sagt að það sé gagnsætt eða
gegnsætt. Líkingin sem felst í orðinu gagnsæi, eða gegnsæi, í sam-
bandi við athafnir fólks er
býsna skýr: þar skal ekkert
vera hulið heldur geti borg-
ararnir greint alla þræði
málefnisins ef þeim hugnast.
Gagnsæi, eða gegnsæi, er
hugtak sem einnig hefur
verið notað við að lýsa orð-
um, nánar tiltekið merkingu þeirra. Meðal raka sem færð hafa verið
fyrir íslenskri hreintungustefnu og nýyrðasmíð er sú hugmynd að al-
mennir málnotendur eigi auðvelt með að átta sig á merkingu nýrra
hugtaka í íslensku einfaldlega út frá kunnáttu sinni í móðurmálinu án
sérstaks annars lærdóms. Orðið veðurfræði hefur til dæmis verið talið
gagnsætt orð í málvitund fólks sem kann íslensku; það sé augljóst að
veðurfræði sé fræðigrein sem fæst við að lýsa veðri og skilja þá krafta
sem því stýra. Öðru máli hefði gegnt ef íslenskan hefði tekið í sátt og
gert að sínu alþjóðlega fræðiheitið meteorologi; hið grískættaða orð á
sem sé engan „frændstyrk“, sem Guðmundur Finnbogason kallaði
svo, í íslenska erfðaorðaforðanum. Forvígismenn íslenskrar hrein-
tungustefnu, t.a.m. í Lærdómslistafélaginu undir lok 18. aldar, töldu
brýnt að nýr orðaforði væri innlendur og þar með einmitt auðskilj-
anlegur og gagnsær; einkum í því skyni að auðvelda uppfræðslu al-
mennings svo sem um nýjungar í landbúnaði, um hreinlæti og heil-
brigði og þar fram eftir götunum.
Mikið hefur verið rætt undanfarið um bólusetningar og þann skaða
sem efasemdarmenn hafa valdið sums staðar á Vesturlöndum og sjá
má í mislingafaröldrum sem farnir eru að gera vart við sig. Orðin bólu-
setja og bólusetning, um ónæmisaðgerð, eru ekki beinlínis gagnsæ
nema þeim sem þekkja sögu bólusóttar og kúabólu (enska orðið vacc-
ination er raunar dregið af latneska orðinu vacca: kýr). Orðin vefjast
samt ekkert fyrir okkur í umræðunni enda hafa þau bundist merkingu
sinni við notkun.
Gagnsæi
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Gegnum glerið Kisa horfir til himins.
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Í gær, 28. júní, voru 100 ár liðin frá undirritunVersalasamninganna, sem bundu formlega endaá fyrri heimsstyrjöldina. Á síðari árum er þaðorðin nokkuð viðtekin skoðun, að með þeim
samningum hafi verið skapaður jarðvegur fyrir heims-
styrjöldina síðari vegna þess hvað þungar byrðar voru
lagðar á hið sigraða Þýzkaland í Versölum.
Með því að leggja á Þjóðverja fjárhagslegar byrðar,
sem þeir höfðu enga möguleika á að standa undir, auk
þess að svipta þá landsvæðum og með fleiri refsiað-
gerðum, hafi verið skapaður pólitískur jarðvegur fyrir
það sem á eftir fór, uppgang Adolfs Hitlers og naz-
istaflokks hans og síðar hernaðaraðgerðir af hálfu
Þjóðverja til að endurheimta töpuð landsvæði og skapa
sér aukið rými.
Í raun má segja að Versalasamningarnir hafi verið
kennslubók í því, hvernig ekki eigi að fara með sigraða
þjóð í stríði, auk þess sem margt annað má læra af
þeim miklu mistökum sem gerð voru.
Í bók sinni The Sleepwalkers (Svefngenglar) fjallar
höfundurinn, Christopher Clark, prófessor í nútíma-
sögu við Cambridge-háskóla, um heims-
styrjöldina fyrri og setur hana í samhengi
við Evrópu nútímans og kveðst hafa verið
að ljúka bókinni, þegar evrukrísan stóð
sem hæst 2011 og 2012 og segir (í laus-
legri þýðingu):
„Það var athyglisvert að helztu gerendur í evrukr-
ísunni gerðu sér grein fyrir, eins og þeir sem voru á
ferð 1914, að hún gæti endað með ósköpum (falli evr-
unnar). Allir lykilaðilar gerðu sér vonir um að þetta
mundi ekki gerast, en auk þeirra sameiginlegu hags-
muna, þurftu þeir líka að gæta eigin hagsmuna, sem
stundum rákust á … Og allan tímann nýttu helztu leik-
endur í evrukrísunni hættuna á allsherjar ófarnaði til
þess að ná sínu fram.“
Er þetta ekki lýsing á mannlegu eðli?!
Og alveg eins og Versalasamningarnir sköpuðu jarð-
veg fyrir Hitler og félaga til þess að ná völdum í
Þýzkalandi með þeim ósköpum sem á eftir fylgdu, hef-
ur viðleitni umboðslauss skrifstofuveldis í Brussel til
þess að skapa nýtt evrópskt stórríki með ólýðræðis-
legum aðferðum gjörbreytt hinu pólitíska landslagi í
álfunni. Ekkert hræðast þeir skrifstofumenn meira en
svonefnda „pópúlíska“ flokka til hægri, sem þeir líkja
við nazista og fasista fyrri tíðar. Annarrar skoðunar er
bandaríski stjórnmálafræðingurinn Francis Fukuyama,
sem segir „pópúlisma“ vera merkimiða sem elítur
Vesturlanda setji á þjóðfélagshugmyndir sem þeim eru
ekki að skapi.
Flestir fjölmiðlar í okkar heimshluta hafa gert þenn-
an merkimiða að sínum að því er virðist gagnrýnis-
laust. Fukuyama gagnrýnir umræddar stjórnmála-
hreyfingar á allt öðrum forsendum en það er önnur
saga.
Með Versalasamningunum fóru þeir sem með völdin
fóru í Evrópu að fyrri heimsstyrjöldinni lokinni sínu
fram, og uppskáru eins og til var sáð tveimur áratug-
um síðar.
Og þar er kannski komið að þeim lærdómi sem hægt
er að draga af pólitískum ákvörðunum, þeirra sem
völdin hafa hverju sinni, nú á dögum, í lýðræðisríkjum
Vesturlanda almennt og þar á meðal hér í okkar litla
og fámenna samfélagi.
Þegar kjörnir fulltrúar notfæra sér aðstöðu sína til
að taka ákvarðanir sem stór hópur þjóðfélagsþegna er
andvígur, stundum er það skýr meirihluti, í öðrum til-
vikum stór minnihluti, hefur það í sumum tilvikum
pólitískar afleiðingar.
Og það er rétt hjá Christopher Clark að þeirri hátt-
semi má líkja við að fólk gangi í svefni.
Um þessar mundir ganga þingmenn stjórnarflokk-
anna, alla vega tveggja þeirra, í svefni þegar kemur að
orkupakka 3. Þeir virðast ekki gera sér nokkra grein
fyrir hverjar afleiðingarnar geta orðið. Stöku ráð-
herrar eru svo firrtir, að þeir taka
nokkuð reglulega upp síma og demba
sér yfir flokksbræður, sem hafa aðra
skoðun, með skömmum. Á smáfundum
lýsa þeir þeirri skoðun, að þegar kemur
að kosningum verði þetta allt gleymt og flokksmenn
muni að venju berjast af „eldmóði“ fyrir þeim hinum
sömu sem gengu gegn eindregnum vilja stórs hluta
flokksmanna nokkrum misserum áður.
Svefngenglar er orð sem lýsir þeim sem hér koma
við sögu vel.
Það hefur verið lærdómsríkt að fylgjast með undan-
slætti og úrtölum íslenzkra stjórnmálamanna síðasta
áratug þegar kemur að samskiptum við
Evrópusambandið og ýmsar alþjóðlegar stofnanir. Það
liggur nú orðið ljóst fyrir að forystusveit Sjálfstæð-
isflokksins var svo miður sín í hruninu, að hún stefndi
að því að breyta afstöðu flokksins til aðildar að ESB
en gafst upp við það vegna mikillar andstöðu almennra
flokksmanna.
Í marz 2015 hélt þáverandi ríkisstjórn Framsóknar-
flokks og Sjálfstæðisflokks því fram, að aðildarumsókn
Íslands að Evrópusambandinu hefði verið afturkölluð
með einu bréfi. Þá þegar var þeirri staðhæfingu mót-
mælt en fyrir nokkrum vikum sýndi Hjörtur J. Guð-
mundsson, blaðamaður hér á Morgunblaðinu, fram á
það með óyggjandi rökum, hvað hafði gerzt. Ísland var
tekið út af lista yfir „candidate state“ en er enn á lista
yfir „applicant state“. Yfir bæði þessi hugtök er á ís-
lenzku notað orðið umsóknarríki.
Það á hins vegar eftir að upplýsa, hvort ráðherrar
þeirra tíma blekktu þjóðina vísvitandi eða hvort emb-
ættismenn blekktu ráðherrana.
Hvernig varð samstaðan innan þingflokka stjórnar-
flokkanna til í orkupakkamálinu?
Því verður bezt lýst með orðum Christopher Clark,
sem fyrr var vitnað til:
„… en auk þeirra sameiginlegu hagsmuna þurftu
þeir líka að gæta eigin hagsmuna …“ Og þá er átt við
pólitíska eiginhagsmuni.
Svefngenglar í Versölum
Eru þeir líka á
ferð á Alþingi?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ádögunum rakst ég á skopteikn-ingu, þar sem þjónn gengur
með epli á bakka að borði, og sitja
þar ýmsar kunnar söguhetjur. Fyrst
skal telja þau Adam, Evu og högg-
orminn. Þegar höggormurinn hafði
vélað Adam og Evu til að eta af
skilningstrénu, kallaði Drottinn til
Adams: „Hvar ertu?“ Adam varð svo
hræddur, að ávöxturinn stóð í hon-
um og Adamseplið myndaðist. Önn-
ur saga er um þrætueplið, sem falla
átti í skaut fegurstu gyðjunni grísku,
og Paris af Tróju veitti Afrodítu, eft-
ir að honum hafði verið lofuð Helena
hin fagra frá Spörtu. Samkvæmt
norrænni goðafræði áttu epli Iðunn-
ar að veita goðunum eilífa æsku, þótt
ekki væri ásynjan raunar sýnd á
skopteikningunni, kveikju þessa
mola.
Í þýska miðaldaævintýrinu um
Mjallhvíti segir, að hin illa stjúpa
hennar hafi eitrað epli og gefið stúp-
dóttur sinni, og hafi hún þá fallið í
dá. Walt Disney gerði fræga teikni-
mynd eftir ævintýrinu, en eins og ég
hef áður bent hér á, var þar fyrir-
mynd Mjallhvítar íslensk stúlka,
Kristín Sölvadóttir. Í svissneskri
þjóðsögu er frá því hermt, að árið
1307 hafi fógeti Habsborgara í Uri-
fylki reiðst bogaskyttunni Vilhjálmi
Tell, sem vildi ekki beygja sig undir
stöng með hatti fógetans. Gaf hann
Vilhjálmi kost á því að bjarga lífi
sínu og sonar síns, ef hann hitti á
epli, sem sett var á höfuð drengsins í
hundrað skrefa fjarlægð. Vann Vil-
hjálmur þetta afrek og gerðist einn
af leiðtogum sjálfstæðisbaráttu
Svisslendinga. Minnir sagan á þátt
af Hemingi Áslákssyni, sem þreytti
skotfimi við Harald harðráða. Þegar
hann varð hlutskarpari, reiddist
konungur og skipaði Hemingi að
skjóta í hnot á höfði bróður hans, og
tókst honum það.
Oft hefur verið sögð sagan af Ísaki
Newton, þegar epli féll á höfuð hans
árið 1666, þar sem hann lá upp við
tré í garði móður sinnar í Lincoln-
skíri, en eftir það uppgötvaði hann
þyngdarlögmálið. Stórborgin Nýja-
Jórvík, New York, er stundum köll-
uð Stóra eplið, en uppruninn mun
vera í ádeiluriti frá 1909, þar sem
sagt var, að þetta stóra epli drægi til
sín of mikið af hinum bandaríska
þjóðarsafa. Nú þekkja margir epli
aðallega af tölvufyrirtækinu Apple.
Steve Jobs, stofnandi þess, kveðst
hafa valið nafnið eftir að hann hafði
verið nokkurn tíma á ávaxtafæði
einu saman. Sér hefði fundist nafnið
skemmtilegt, óáleitið og andríkt.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Söguleg epli
Opið:
8-18 virka daga
10-14 laugardaga
Sími 588 8000
slippfelagid.is
MÁLA
Í SUMAR?
VITRETEX á steininn.
HJÖRVI á járn og klæðningar.