Læknablaðið - okt 2019, Qupperneq 30

446 LÆKNAblaðið 2019/105
Y F I R L I T
æðasjúkdóma12,14 og svifryksmengun á sama tíma eykur þessi áhrif
enn meira. Langvarandi útsetning á NO2 hefur verið tengd við
hærri dánartíðni vegna heilablóðfalla.11,13
Kolmónoxíð (CO)
Innöndun kolmónoxíðs veldur truflun á bindingu súrefnis við
blóðrauða og þar með öndun frumna. Þetta getur minnkað súr­
efnisflutning til hjartans og verið skaðlegt fyrir sjúklinga með
kransæðasjúkdóma. Ekki hafa fundist tengsl við gáttatif.31
Óson
Óson er litarlaus lofttegund sem hefur áhrif á öndunarfæri. Út­
setning fyrir óson hefur verið tengd við astma, berkjubólgu,
hjarta­ og æðasjúkdóma og einnig ótímabær dauðsföll.25,32
Uppsprettur loftmengunar
Í töflu I má sjá uppruna helstu mengunarvalda andrúmslofts á
Íslandi. Sum þessara efna eru í lágum styrk í andrúmsloftinu, eða
koma frá náttúrulegum uppsprettum, en önnur efni eiga rætur sín­
ar að rekja til mannlegra athafna. Helsta uppspretta loftmengunar
í þéttbýli eru samgöngur. Við bruna jarðefnaeldsneytis, til dæmis
bensíns og dísilolíu, myndast fjöldi loftmengunarefna á borð við
NO, CO og SO2. Einnig myndast örfínt svifryk (PM2,5 og minna)
auk grófari agna (PM10 og stærra). Fínustu agnirnar eru sótagnir.
Við slit eða núning gatna myndast fremur grófar agnir sem safn­
ast mikið saman á götur og við vegbrúnir. Aðrar uppsprettur eru
náttúrulegar, svo sem eldgos, jarðvegsrof og uppgufun frá hvera­
svæðum. Eldgos hafa verið ein helsta uppspretta svifryks og SO2
síðustu ár en helsta efnið sem losnar á hverasvæðum og frá jarð­
varmavirkjunum er H2S. Að auki getur styrkur loftmengandi efna
hér á landi hækkað tímabundið vegna loftmengunarefna sem ber­
ast langar leiðir, svo sem frá Evrópu eða Bandaríkjunum.
Náttúrulegar uppsprettur
Jarðvegsfok
Á Íslandi eru stærstu eyðimerkursvæði í Evrópu og jarðvegsfok
frá þeim svæðum er ein af uppsprettum loftmengunar á Íslandi.
Alls eru rúmlega 20% landsins skilgreind sem eyðimerkursvæði.
Stóran hluta sandfoks má þó rekja til afmarkaðra svæða, svokall­
aðra strókasvæða. Virkustu strókasvæðin eru Dyngjusandur, um­
hverfi Hagavatns (sjá mynd 1), Landeyjasandur og Skeiðarársand­
ur.33 Fólk sem býr nálægt þessum svæðum er meira útsett fyrir
svifryksmengun af völdum jarðvegsfoks en fólk sem býr á höf­
uðborgarsvæðinu. Jarðvegsfok frá þessum svæðum getur þó við
ákveðnar veðuraðstæður borist langar leiðir. Það gerist til dæmis
reglulega að sandfok frá Landeyjasandi berist yfir höfuðborgar­
svæðið. Dæmi um það má sjá á mynd 2.
Eldgos
Eldgos valda loftmengun með gjóskufalli og útstreymi kvikugasa.3
Gjóska er samheiti á lausum gosefnum sem berast frá gosopi í lofti.
Eitt þeirra er aska sem er efni smærra en 2 mm. Bráð áhrif ösku
á heilsufar manna eru vel þekkt. Gosaska getur valdið einkenn­
um frá efri öndunarfærum eins og nefrennsli og ertingu í nefi.
Þá koma einnig fram særindi í hálsi og hósti. Þeir sem eru með
Mynd 5. Kort af suðvesturhorni Íslands sem sýnir nánar staðsetningu loftgæða-
mælistöðva í mars 2019.
Mynd 4. Íslandskort með staðsetningu loftgæðamælistöðva. Kortin bæði má sjá á
slóðinni loftgaedi.is og nýjustu mælingar uppfærast á klukkutíma fresti.
Tafla I. Uppruni helstu loftmengunarefna sem mæld eru á Íslandi ásamt
veðurfarsaðstæðum sem ýta undir hærri styrk efnanna.
Loftmengunarefni Uppruni
Brennisteinsdíoxíð
SO2
Iðnaður, útblástur bíla og skipa og eldgos
Brennisteinsvetni H2S Jarðvarmavirkjanir, náttúruleg útgufun á
hverasvæðum
Köfnunarefnisoxíð NOx Útblástur bíla, skipa og annarra véla
Kolmónoxíð CO Útblástur bíla og stóriðja
Óson O3 Náttúrlegur styrkur við yfirborð jarðar og O3 sem
hefur borist langar leiðir frá öðrum löndum
Svifryk Slit gatna, útblástur bíla, byggingarframkvæmdir,
flugeldar, brennur, gróðureldar, selta, uppblástur/
sandfok og eldgos (öskufall/öskufok)
Lykt Fjölbreyttar uppsprettur, til dæmis iðnaður, jarðhiti og
jarðvarmavirkjanir, fiskþurrkun, húsdýraáburður á tún