Hugur og hönd - 01.06.2004, Blaðsíða 19

Eggert Helgason kennari í Helguhvammi í Húnavatnssýslu leikur á langspil sem hann
smíðaSi sjálfur. Ljósm. Jóhannes Klein 1898.
Islandslýsingum. I dagbók úr Islandsferð
sumarið 1810, sem rituð var af Henry
Holland (1788-1873), segir svo um
heimsókn til Magnúsar Stephensen
konferenzráðs (1762-1833) og
fjölskyldu hans að Innra-Hólmi:
vakti það furðu okkar að heyra
hljóðfæraslátt, engan veginn lélegan,
sem barst til okkar frá herbergi uppi á
lofti. Þetta var í fyrsta sinn, sem við
heyrðum nokkuð slíkt á Islandi, þegar
sleppt er hinu hræðilega fiðlugargi á
dansleikjunum í Reykjavík. Við spurn-
ingum okkar um, hvers konar hljóðfæra-
sláttur þetta væri, var okkur svarað, að
elzti sonur og dóttir etazráðsins lékju
saman á hljóðfæri. Okkur var síðan sýnt
hljóðfærið, og höfðum við aldrei séð
nokkuð því líkt. Það heitir langspil á
íslenzku, og er með 4 strengjum, sem
þandir eru á langan, mjóan tréstokk. Á
það er leikið með tæki, sem mest líkist
fiðluboga. Hljómurinn er nógu þægileg-
ur, þegar hlýtt er á hann úr hæfilegri
fjarlægð. Systkinin léku aðallega dönsk
og norsk lög og fáein íslenzk þjóðlög.“
(Holland 1992, s. 122-123).
Um miðbik 19. aldar voru langspil til í
mjög mörgum sóknum landsins og víða
um landið var eitthvað um að á þau væri
leikið, eins og fram kemur í sýslu- og
sóknalýsingum sem safnað var á vegum
Hins íslenska bókmenntafélags um og
eftir 1840.
Leiðarvísir til að spila
á langspil - 1855
Árið 1855 kom út á Akureyri dálítið
bókarkver sem var athyglisvert fyrir
margra hluta sakir. Ritið er allt í senn
fyrsta íslenska kennslubókin í hljóðfæra-
leik, fyrsta íslenska ritið um grundvallar-
atriði í tónfræði síðari alda og fyrsta ritið
um langspilið, smíði þess og leikmáta.
Kverið er jafnframt sálmasöngsbók, sú
fyrsta á eftir Grallaranum en í því eru
rúmlega 120 sálmalög prentuð með bók-
stafanótum. Höfundurinn var Ari Sæ-
mundsen (1797-1876) umboðsmaður
klausturjarða á Norðurlandi sem bjó á
Munkaþverá í Eyjafirði. Hann hafði á
yngri árum dvalið í Viðey undir
handarjaðri Magnúsar Stephensen,
komist þar í kynni við tónlist og
hljóðfæraleik og lært þar prentverk
(Hallgrímur Helgason 1992). Á titilsíðu
stendur:
„LEIÐARVÍSIR til að spila á langspil
og til að læra SÁLMALÖG eptir nótum
og NÓTUR með BÓKSTÖFUM til
allra sálmalaga, sem eru í messusöngs-
bók vorri, og þaraðauki til nokkurra
fleiri SÁLMALAGA, handa unglingum
og viðvaningum. Samið hefir Ari Sæ-
mundsen umboðsmaður. Akureyri.
Prentaður í prentsmiðju Norður- og
Austur-umdæmisins, af H. Helgasyni.
1855.“
Með þessu sérstæða riti Ara Sæmundsen
verða kaflaskil í sögu langspilsins, eink-
um vegna þess að í leiðarvísinum voru
birtar nokkuð ítarlegar leiðbeiningar um
smíði hljóðfærisins. Jafnframt var þar
teikning af gripbrettinu undir laglínu-
strengnum með þverböndum (nótna-
þrepum) sem áttu að afmarka tónstiga
líkt og t.d. á gítar (hér er átt við smá-
stígan „krómatískan“ tónstiga). Gallinn
var hins vegar sá að fjarlægðirnar milli
þverbandanna voru úr lagi færðar við
prentun leiðarvísisins, svo mjög að
hljóðfæri smíðuð nákvæmlega eftir
teikningunni gátu ekki hljómað eins og
til var ætlast.
Rit á 20. öld
um iangspilið og sögu þess
Séra Bjarni Þorsteinsson þjóðlagasafnari
(1861-1938) skrifaði um íslensku fiðl-
una og langspilið í inngangi að safnriti
sínu Islenzk þjóðlög. Greinargerð hans
um langspil hefst með þessum orðum:
Þá skal stuttlega minnzt á hitt innlenda
hljóðfærið, langspilið. Tíðkaðist það
mjög fyrrum að spila á það hljóðfæri, og
smíðuðu íslendingar það sjálfir; en ekki
er kunnugt, hver hefur fyrstur fundið
það upp, nje hvenær fyrst var farið að
nota það. Tíðust hafa langspilin eflaust
verið hjer á landi á fyrri hluta 19. aldar
og um og eptir miðja öldina; en þó er
einnig getið um langspil á 18. öld
(Bjarni Þorsteinsson 1906-1909, s. 73).
Ritgerð Friðriks Guðna Þórleifssonar
tónmenntakennara (1944-1992) frá
1971 um íslenska langspilið er fyrsta
ítarlega samantektin um sögu hljóðfæris-
ins út frá tiltækum heimildum þar sem
gerð er grein fyrir uppruna og skyldleika
langspilsins við hljóðfæri fyrr á tímum
og gerð þess lýst í samanburði við al-
þýðuhljóðfæri í ýmsum Evrópulöndum.
Einu samantektina þar sem fjallað er
um íslensku alþýðuhljóðfærin, langspilið
og fiðluna í þjóðfræðilegu samhengi, út
frá þjóðtrú, þjóðsögum og kvæðum, er
að finna í námsritgerð Helgu Gunnars-
dóttur tónmenntakennara (1943-1991)
frá árinu 1982.1 henni er gerð grein fyrir
hlutverki hljóðfæranna í íslensku sam-
félagi.
Endurvakning langspilsins
í handverki og hljóðfæraleik
Áhugi á íslenska langspilinu, bæði smíði
þess og notkun sem hljóðfæris, hefur
farið vaxandi á undanförnum árum og
áratugum, einkum eftir miðja 20. öld-
ina.
Hagleiksmenn hafa fyrr og síðar
fengist við að smíða langspil (Ólafur
Davíðsson 1887-1903, 2.b., Woods
1994, Þórður Tómasson 1995) fyrir
HUGUR OG HÖND 2004 1 9